DO ART  Nghệ thuật hiện đại khác nghệ thuật cổ điển đến mức người ta cho rằng nó thuộc về một phạm trù hoàn toàn riêng. Nó có thể là bất cứ thứ gì, từ sơn dầu đến một căn phòng trống với ánh đèn hết bật lại tắt. Các sử gia nghệ thuật dùng thuật ngữ hiện đại để miêu tả nghệ thuật khởi đầu từ những năm 1850. Nghe có vẻ không hiện đại gì lắm, nhưng đó là thời điểm giới nghệ sĩ bắt đầu tư duy lại các ý tưởng của mình một cách triệt để.

Tìm điểm khác biệt

Hằng trăm năm qua, hầu hết nghệ sĩ đều cố gắng tái tạo những sự vật có thực trong không gian ba chiều (3D). Nhưng đến thế kỉ 19 bắt đầu có sự thay đổi – một phần vì sự ra đời của nhiếp ảnh những năm 1830. Trước đó, người ta trông cậy vào nghệ sĩ để ghi lại diện mạo. Nhưng khi nhiếp ảnh đã làm được việc đó, một số nghệ sĩ cảm thấy mình nên tìm tòi thứ khác. Thời xưa, nhiều nghệ sĩ ăn lương để làm việc cho các nhà bảo trợ giàu có. Nhưng cả điều này cũng thay đổi. Từ thế kỉ 19, nghệ sĩ bắt đầu sáng tác trước, bán sau. Nhờ thế, họ thêm tự do để thử nghiệm. Ta hãy so sánh hai bức họa dưới đây. Cả hai đều diễn tả những đồ vật được bày biện, hay còn gọi là tĩnh vật – chủ đề truyền thống của các họa sĩ. Nhưng những điểm khác biệt giữa hai tác phẩm còn rõ ràng hơn nhiều so với nét tương đồng. 

Đàn ghi-ta trên bàn (Guitar on a Table, 1916) của Juan Gris; sơn dầu trên toan, 92x60cm. Để ý cách Gris sử dụng những hình khối, hình học để phá vỡ bức tranh, và những bức chuyển đột ngột giữa các hình khối, khiến các chi tiết không liền mạch với nhau.

Phù hoa (Vanitas, 1659) của một họa sĩ  Peschier, sơn dầu trên toan. Vanitas trong tiếng Latinh nghĩa là phù hoa – ngụ ý sự phù du, trống rỗng của những lạc thú trần thế, bởi tất cả chúng ta cuối cùng rồi sẽ chết.

Tác phẩm nguyên bản

Nhiều người đánh giá nghệ thuật qua trình độ chuyên môn của nghệ sĩ – vì thế họ thường ấn tượng với những bức họa chỉn chu, giống thật (như là bức vẽ đầu lâu) hơn là nghệ thuật thử nghiệm (như bức đàn ghi-ta). Nhưng, với nhiều nghệ sĩ ngày nay, tính độc đáo sáng tạo còn quan trọng hơn kĩ thuật. Cái đầu lâu quả thực giống hệt ảnh chụp, nhưng những hình khối đơn giản và màu sắc sống động của cây đàn khiến nó trở thành một hình ảnh hết sức ấn tượng và cách tân.

Có thật là nghệ thuật không?

Ngày nay người ta đặc biệt nhấn mạnh tính độc đáo sáng tạo, nên không ngạc nhiên khi các nghệ sĩ không ngừng mở rộng giới hạn của cái gọị là nghệ thuật. Giờ đây, nếu ghé thăm một phòng trưng bày hiện đại, ta có thể nhìn thấy mọi thứ, từ tấm toan trắng đến một hàng sỏi, từ cái gối hình bánh kẹp thịt khổng lồ cho đến một đống kẹo bằng bạc.

Từ nghệ thuật (art) vốn nguyên thủy có nghĩa là chế tác bằng tay, nhưng có những thứ không do người nghệ sĩ trực tiếp tạo ra – họ chỉ tìm thấy chúng. Điều này gay tranh cãi gay gắt, nhiều người tự hỏi: thế mà là nghệ thuật ư?

Tác phẩm Tính bất khả vật lí của sự chết trong tâm trí kẻ sống (The Physical Impossibility of Death in the Mind of Someone Living, 1991) của Damien Hirst; cá mập hổ, phoocmôn 5%, kính thép, 213x518x213cm. Đây là một con cá mập thật, đã chết, được treo lơ lửng trong dung dịch phoocmôn để khỏi bị phân hủy.

Cái mới gây sốc

Đa phần nghệ thuật hiện đại làm ra với chủ đích độc đáo và gây sốc, khiến ta phải giật mình, và nhìn nhận sự vật khác đi. Nhưng, khi ngắm gần lại, hóa ra đó vẫn là những chủ đề xưa cũ. Damien Hirst nổi tiếng vì sử dụng những động vật chết, ví dụ như con cá mập trên. Nhưng ông dùng nó để khám phá tính hữu hạn của đời sống, giống như bức họa đầu lâu sơn dầu thế kỉ 17. Xác ướp con cá mập cũng có chủ đích là gợi cho ta suy ngẫm về cái chết. Nhưng trông con cá mập sống động đến mức thật khó để chấp nhận là nó đã chết – đúng như tiêu đề của tác phẩm của Damien Hirst: Tính bất khả vật lí của sự chết trong tâm trí kẻ sống.

Tranh luận ra vấn đề

Nghệ thuật hiện đại có thể gây ra tranh cãi nảy lửa và đôi khi dẫn đến kiện tụng. Một trường hợp nổi tiếng: điêu khắc gia Contantin Brancusi đã kiện hải quan Mỹ để chứng minh tác phẩm của mình đúng là nghệ thuật. Ông thắng cuộc, còn nghệ sĩ Richard Serra thì không may mắn như vậy. Serra thực hiện một bức tường thép khổng lồ uốn lượng tên là Vòm nghiêng (Tilted Arc) cho một quảng trường ở New York. Bức tường khiến người dân địa phương phẫn nộ, vì cho rằng nó ngăn cản họ sử dụng quảng trường. Theo Serra, mấu chốt chính là ở đó – ông muốn thay đổi nhận thức của công chúng về không gian. Nhưng sau một buổi điều trần, các quan tòa đã ra lệnh di dời bức tường.

Năm 1998-99, Tracey Emin đã khuấy động một cuộc tranh luận dữ dội khi triển lãm chính…cái giường của mình như một tác phẩm nghệ thuật. Hai nghệ sĩ đến xem thậm chí còn nổi hứng trình diễn một màn đánh nhau bằng gối để phản bác.

Tracey Emin - My Bed, 1998

Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins

Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch