DO ART  Pop art lấy rất nhiều chất liệu từ văn hóa đại chúng, vì thế không ngạc nhiên khi nó thường giới thiệu những gương mặt nổi tiếng từ phim ảnh và nhạc pop. Nhưng mối quan hệ giữa nghệ sĩ và ngôi sao còn mật thiết hơn thế, khi một số ngôi sao nhạc pop, minh tinh điện ảnh đặt hàng hoặc sáng tác nghệ thuật; còn một số nghệ sĩ đã trở thành người nổi tiếng.

Nổi tiếng trong 15 phút

Andy Warhol mê mẩn sự nổi tiếng. Ông tổ chức những bữa tiệc toàn sao tại xưởng của mình và đảm bảo rằng hình ảnh cá nhân (hoàn chỉnh với bộ tóc giả màu trắng) được thật nhiều người biết đến. Hầu hết tác phẩm của Warhol đều liên quan đến danh tiếng. Ông thực hiện những bản in nhiều màu sắc hình ảnh của các ngôi sao điện ảnh như Marilyn Monroe và Liz Taylor. Bức Elvis I &II diễn tả hình ảnh ca sĩ Elvis Presley tạo dáng với khẩu súng trong phim Flaming Star, lặp lại 4 lần. Sự lặp lại máy móc làm cho nó trở nên phi cá tính, nhắc ta rằng đây là hình ảnh trên phim, chứ không phải chân dung một cá nhân. Và khi ta nhìn quét từ đầu này sang đầu kia tấm toan, hình ảnh nhòe đi và chuyển dần thành đen trắng. Phải chăng bức tranh nói về bản chất ngắn ngủi của danh vọng? Warhol từng tiên đoán tiếng tăm sẽ ngày càng trở nên phù phiếm, thoảng qua. Ông nói: “Tương lai, ai cũng sẽ nổi tiếng thế giới trong vòng 15 phút”.

Elvis I &II (1964) của Andy Warhol; sơn phoolime tổng hợp, sơn nhôm và mực in lụa trên toan, hai tấm, mỗi tấm 208x208cm – to hơn người thật. Để ý mỗi hình Elvis lại hơi khác nhau chút, cả về màu sắc và biểu cảm.

Nghệ thuật và thương mại

Dù Pop art lấy cảm hứng từ nghệ thuật thương mại, nhưng đây là mối quan hệ qua lại: rất nhiều nghệ sĩ đại chúng cũng làm việc trong ngành quảng cáo hoặc thiết kế. Ví dụ, nghệ thuật của Warhol hình thành từ trải nghiệm của ông trong việc vẽ quảng cáo và thiết kế cửa sổ (shop window). Khi ngành công nghiệp nhạc pop bùng nổ, một số nhạc sĩ bắt đầu thiết kế bìa đĩa. Và một trong những tác phẩm Pop art nổi bật nhất chính là bìa đĩa nhạc Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band (1967) của The Beatles. Tác phẩm theo phong cách cắt dán độc đáo này là của nghệ sĩ người Anh Peter Blake. Nó khắc họa nhóm Beatles giữa một đám đông người mẫu và hình người bằng bìa cứng, kích thước như thật. Nhóm bốn người ăn mặc màu mè ở giữa là các thành viên The Beatles thật; họ xuất hiện lần nữa trong vai tượng sáp ở bên tay trái, diện đồ sẫm màu. Những nhân vật khác là các diễn viên, ca sĩ , nghệ sĩ, văn sĩ, lãnh tụ tôn giáo và ngôi sao thể thao nổi tiếng, hàm ý đại diện cho nhóm thính giả lí tưởng của ban nhạc. 

Bìa đĩa nhạc Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band (1967) của Peter Blake; ảnh 31x31cm.

Nghệ thuật kiểu ngôi sao

Khi thế giới dường như càng lúc càng bị ám ảnh bởi danh vọng, nghệ thuật phản ánh điều ấy có lẽ là hợp tự nhiên. Ngày nay, nghệ thuật và minh tinh gần nhau hơn bao giờ hết. Những ngôi sao như ca sĩ Madonna cũng nổi tiếng là nhà sưu tầm nghệ thuật, trong khi những người khác, như cựu thành viên nhóm The Beatles Paul McCartney lại chuyển sang vẽ tranh. Thực ra, rất nhiều ca sĩ, nhạc sĩ trong đó có David Bowie và nhóm nhạc pop Blur đã khởi đầu sự nghiệp bằng nghệ thuật. Ý tưởng nghệ sĩ-ngôi sao được Warhol gieo mầm tiếp tục nảy nở với những nghệ sĩ nhưu Damien Hirst, gương mặt thường xuyên xuất hiện trên truyền thông. Các nghệ sĩ vẫn tiếp tục cộng tác với nhạc pop – gần đây Blake sáng tác đĩa bìa cho ca sĩ Robbie Williams. Giới nghệ sĩ cũng tiếp tục khám phá bản chất của danh vọng: Michael Jackson xuất hiện trong tranh của Gary Hume; còn Sam Taylor-Wood (xem bài Những góc nhìn tôn giáo) quay phim ngôi sao nhạc pop Kylie Minogue khỏa thân hát nhép opera để tạo nên tác phẩm Lệch pha (The Misfit).

Những gương mặt trong đám đông

Tác phẩm Afrodizzia (1996) của Chris Ofili; acrylic, sơn dầu, nhựa thông, cắt dán giấy, kim sa, đinh ghim bản đồ và phân voi trên toan, 244x183cm. Bức tranh này đặt trên cặp chân làm từ phân voi.

Một trong những nghệ sĩ tiêu biểu cho văn hóa đại chúng ngày nay là họa sĩ da màu người Anh Chris Ofili. Ông dùng tranh ảnh từ tạp chí, kết hợp với đinh ghim màu sắc sặc sỡ và những tảng phân voi để xù xì, thô nhám (một cách cố tính) nhằm tạo nên những tác phẩm như Afrodizzia. Bức tranh thể hiện hàng trăm khuôn mặt da màu, trong đó có cả nhạc sĩ nổi tiếng James Brown, Louis Amstrong và danh ca Michael Jackson, đặt trong một khối màu cuộn xoáy. Bức tranh bắt lấy năng lượng và chất sôi động trong âm nhạc của các nghệ sĩ này, đồng thời tôn vinh truyền thống âm nhạc da màu.

Ofili so sánh việc vẽ với viết một bài hát, ông nói: “Ta phải có nhịp điệu và dải nền tốt”. Ông vẽ tranh đa lớp, vạy mượn chi tiết từ những hình ảnh khác, giống phương pháp lấy mẫu âm nhạc (music sampling). Những kĩ thuật độc đáo ấy bắt nguồn từ ý thức của bản thân ông về di sản châu Phi. Những chấm sơn như hạt cườm chịu ảnh hưởng từ tranh vẽ hang động châu Phi. Ofili bắt đầu dùng phân voi sau khi mang một ít từ châu Phi về - còn hiện tại, nguồn cung cấp phân voi chủ yếu cho ông là Vườn thú London.

Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins

Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch