DO ART Thế chiến 2 chứng kiến rất nhiều điều khủng khiếp, từ giao tranh khốc liệt và dội bom dân thường cho đến tàn sát có hệ thống hàng triệu người trong các trại tập trung Quốc xã. Kinh hoàng và vỡ mộng trước những sự kiện này, nhiều người phải vật lộn để đối diện với hiện thực, thậm chí bị ám ảnh suốt nhiều năm sau đó. Điều này được phản ánh trong phần lớn các tác phẩm nghệ thuật từ khi chiến tranh nổ ra.
Con người mong manh
Sau chiến tranh, Alberto Giacometti bắt đầu vẽ và điêu khắc những hình người mong manh, khẳng khiu, đứng đơn độc giữa không gian. Người chỉ tay là một trong những tác phẩm đầu tiên. Tượng khắc họa một hình hài cô độc, cao bằng người thật, nhưng gầy khổ gầy sở. Anh ta đông cứng lại trong một điệu bộ khó giải thích, trỏ tay vào cái gì đó không rõ. Hình dáng mong manh , cô độc ấy bộc lộ nỗi thống khổ và bất an thời hậu chiến. Vẻ gầy guộc cũng gợi lên nỗi đau đớn của những nạn nhân trong trại tập trung, nhiều người đã chết vì đói.
Người chỉ tay (Man Pointing, 1947) của nghệ sĩ Thụy Sĩ Alberto Giacometti; đồng đỏ, 178 x 95 x 52 cm.
Màn trình diễn ghê rợn
Tác phẩm Nghiên cứu ba nhân vật dưới chân thập giá của Francis Bacon tràn ngập sự rùng rợn về thân phận con người. Ba tấm tranh diễn tả những thân thể bị tra tấn, biến dạng, nổi bật trên nền đỏ như máu. Bố cục tranh ba tấm thường được dùng trong nghệ thuật Cơ đốc giáo, tên tranh cũng gợi đến tích Chúa Jesus bị đóng đinh câu rút.
Có thể người xem trông chờ tác phẩm có liên quan đến Chúa Jesus, ngài nguyện chết để cứu rỗi nhân loại. Nhưng trong những bức họa này không có bóng dáng vị cứu tinh, và Bacon, vốn là một người vô thần, nói rằng ông không có ý vẽ tranh mang màu sắc Cơ đốc giáo. Theo ông, ba nhân vật này thực ra là Eumenides – ba nữ thần báo thù trong thần thoại Hy Lạp.
Nghiên cứu ba nhân vật dưới chân thập giá (Three Studies for Figures at the Base of a Crucifixion, khoảng 1944) của họa sĩ người Anh Francis Bacon; tranh ba tấm; sơn dầu và phấn màu trên bìa cứng, mỗi bức 94 x 74 cm. Hãy chú ý tới màu nền đỏ nhức nhối. Có lẽ nó gợi liên tưởng đến máu hay sức nóng dữ dội – hoặc có thể là lửa địa ngục?
Tưởng niệm
Công trình Thư viện vô danh (Nameless Library, 2000) của Rachel Whiteread; đúc bê tông, kích thước bằng một gian phòng.
Năm 2000, một nhà tưởng niệm mới do nghệ sĩ người Anh Rachel Whiteread thiết kế đưuọc khánh thành ở Vienna, thủ đô nước Áo. Mang tên Thư viện vô danh, công trình nhằm tưởng niệm 65.000 người Áo gốc Do Thái bị Quốc xã giết hại từ năm 1938 đến 1945. Thư viện vô danh được lấy khuôn từ những giá sách thật với hàng ngàn cuốn sách sắp hàng. Xung quanh phần đế là tên các trại tập trung nơi người Do Thái ở Áo bị lưu đày.
Được đúc bằng bê tông, thư viện trở thành một căn phòng bị niêm kín, cửa không thể mở, trong đó chứa đầy những quyển sách không thể đọc – tượng trưng cho những câu chuyện khong thể kể của cuộc đời mọi nạn nhân. Đó là một căn phòng bị lộn trái, một phương thức mà Whiteread cho rằng nhằm “đảo ngược nhận thức của con người về thế giới và hé lộ những bất ngờ”.
Nghệ thuật đại chúng
Đài tưởng niệm là một trong những hình thái phổ biến nhất của nghệ thuật đại chúng. Trước khi phòng trưng bày và bảo tàng được xây dựng (khoảng đầu thế kỉ 19), thì nghệ thuật công cộng (gồm các đài kỉ niệm, tượng ngoài trời và nghệ thuật tôn giáo trong nhà thờ) là loại hình nghệ thuật duy nhất có nhiều người chiêm ngưỡng. Loại hình này từ lâu đã là một phần quen thuộc tại các đô thị. Đến thời nay, nó vẫn có thể khơi dậy những cảm xúc mạnh mẽ. Thư viện vô danh cũng không là ngoại lệ.
Khi công trình mới được lên kế hoạch, người dân địa phương phàn nàn rằng thiết kế như boongke của nó quá xấu xí, không hài hòa với quảng trường xung quanh. Sau đó, việc xây dựng suýt nữa bị bãi bỏ khi công nhân phát hiện ra tàn tích của một giáo đường Do Thái thời trung đại ngay tại vị trí thi công. Giáo đường từng bị thiêu hủy năm 1421, trong một đợt tấn công của phong trào bài Do Thái cảm thấy phế tích này sẽ trở thành một đài tưởng niệm khả dĩ hơn, nhưng cuối cùng các bên đã đạt được thỏa hiệp. Phần phế tích này sẽ trở thành một đài tưởng niệm khả dĩ hơn, nhưng cuối cùng các bên đã đạt được thỏa hiệp. Phần phế tích đưuọc bảo quản bên dưới đài tưởng niệm hiện đại, và ngày nay, ta có thể tham quan cả hai.
Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins
Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch
