DO ART Đầu thế kỉ 20, nhiều họa sĩ chuyển sang tìm kiếm những phong cách vẽ có sức biểu đạt lớn hơn. Thay vì chuyên chú vào việc mô tả sự vật, họ quay ra khám phá địa hạt mênh mông của cảm xúc con người. Họ bắt đầu tô đậm màu sắc và cường điệu hình khối để diễn tả những cảm xúc mãnh liệt, từ niềm hạnh phúc tới nỗi tuyệt vọng. Trường phái này dần biết đến với tên gọi chủ nghĩa Biểu hiện.
Thét lên
Trường phái Biểu hiện chịu ảnh hưởng sâu đậm bởi tác phẩm của hai họa sĩ: Vincent van Gogh người Hà Lan và Edvard Munch người Na Uy. Munch vẽ rất nhiều về bệnh tật, cái chết và sự cô độc. Munch nói ông muốn tác phẩm của mình thể hiện “những sinh thể biết hít thờ, có cảm xúc, biết yêu đương và thống khổ” , như ông vậy. Mẹ và chị gái của Munch đều mất sớm vì lao phổi, và bản thân ông cũng thường xuyên đau yếu.
Bức Tiếng thét là một trong những hình ảnh nổi tiếng nhất của trường phái Biểu hiện. Munch đã vẽ rất nhiều phiên bản, từ những bản sơn dầu tươi sáng, tương phản mạnh đến những bản in đen trắng ảm đạm như ở đây. Bức tranh mô tả một hình hài hộc hác đứng trên cầu, giữa một khung cảnh cuộn xoáy. Người đó như ôm chặt lấy đầu vì đau đớn, như mắc kẹt trong nỗi thống khổ, bị bủa vây bởi tiếng thét dù câm lặng nhưng vang vọng không dứt.
Tiếng thét (The Scream, 1895) của Edvard Munch; in litô, 36 x 26 cm. Munch kể rằng hình ảnh này nảy ra trong một lần đi dạo, khiến ông cảm thấy “một tiếng thét bất tuyệt vang vọng trong không gian”.
Họa trình tách biệt
Ở Đức và Áo, trường phái Biểu hiện được đón nhận bởi nhóm họa sĩ nổi loạn đoạn tuyệt với trường lớp nghệ thuật truyền thống. Phong trào vượt thoát của họ được biết đến dưới cái tên nhóm Li khai. Tại Vienna, Gustav Klimt lĩnh xướng nhóm Li khai và khuyến khích Egon Schiele gia nhập. Schiele có rất nhiều tác phẩm tranh lõa thể hoặc mẫu nữ ăn mặc thiếu vải. Thay vì cố gắng mô tả họ thật e lệ và quyến rũ, như các họa sĩ truyền thống thường vẽ, ông sử dụng đường nét thô ráp và màu sắc thâm tím để tạo nên những hình hài giày vò, xoắn vặn, căng kích dục tính, thậm chí là khiêu khích.
Bức Người đàn bà đi tất xanh ngồi tựa (Reclining Woman with Green Stockings, 1917) của Egon Schiele; bột màu và sáp đen trên giấy, 29 x 46 cm. Hãy để ý dáng ngồi vặn vẹo kì dị và cách cô gái nhìn thẳng vào người xem – không giống hội họa Cổ điển, thường vẽ phụ nữ nhìn đi hướng khác.
Xây cầu
Năm 1905, bốn họa sĩ trẻ người Đức, gồm Ernst Kirchner, Karl Schmidt-Rottluff, Fritz Bleyl và Eric Heckel lập ra nhóm Die Brucke, tiếng Đức nghĩa là Cây cầu. Họ mong muốn tạo nên một cây cầu bắc tới tương lai, tới một phong cách nghệ thuật mới. Lấy cảm hứng từ nghệ thuật châu Phi và châu Âu trung đại, họ sử dụng những mảng miếng mạnh mẽ, góc cạnh và màu sắc chói lọi phi tự nhiên – như ta thấy trong khung cảnh đường phố Berlin của Kirchner.
Bức Gái làng chơi trên phố (Street with Prostitutes,1914-25) của Ernst Kirchner; sơn dầu trên toan, 125 x 91 cm. Hãy để ý lòng đường màu xanh dương ướt át giữa hai vỉa hè, trông giống dòng sông hơn là con đường.
Kirchner vẽ một loạt tranh về mặt trái tiêu điều của đời sống Berlin. Hai cô gái trong tranh có vẻ là gái làng chơi. Những người đàn ông trên vỉa hè dòm dỏ cô gái váy đỏ, khuôn mặt họ trông như mặt nạ màu xanh lá bệnh hoạn. Phối cảnh kì dị làm mặt đất dường như góc nghiêng dốc bấp bênh. Mục đích là khiến khung cảnh đường phố đông đúc ngày thường trở nên lạ lẫm và bất an. Kirchner có lẽ muốn mô tả sự bất ổn của một đất nước bên bờ vực chiến tranh – ông vẽ bức này không lâu trước khi Thế chiến 1 nổ ra.
Chạy rông
Một nhóm họa sĩ Biểu hiện khác được Franx Marc và Wassily Kandinsky thành lập ở Đức năm 1911. Họ đặt tên nhóm là Der Blaue Reiter, tiếng Đức nghĩa là Kị sĩ xanh – cũng là tiêu đề một bức họa của Kandinsky và tên của tờ tạp chí họ xuất bản nưm 1912.
Nhóm Kị sĩ xanh cho rằng nghệ thuật nên tập trung vào những ý niệm tinh thần. Marc chuyên vẽ động vật, đặc biệt là ngựa, vì theo ông chúng tượng trưng cho một lối sống tốt đẹp hơn. Ông nghĩ ngựa hòa hợp với thế giới xung quanh tốt hơn là con người.
Bức Chuồng ngựa (Stables, 1913) của Franz Marac; sơn dầu trên toan, 74 x 157 cm. Hình dáng mượt mà của đàn ngựa bị phá tung bởi những đường nét của chuồng ngựa.
Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins
Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch