DO ART Hầu như mọi thứ đều hư hại dần theo thời gian, tranh cũng không là ngoại lệ. Chất liệu làm nên tranh có thể cong vênh, nứt rạn và thôi màu, biến đổi hoàn toàn bức tranh, thậm chí phá hủy chúng. Vậy nên các bảo tàng và phòng tranh phải có đội ngũ chuyên viên bảo quản, chịu trách nhiệm chăm sóc tranh. Họ áp dụng những kĩ thuật tân tiến nhất để bảo quản, sửa chữa tranh và khung – đôi khi, ngay trong quá trình đó, họ đã có những phát triển đáng kinh ngạc.
Thẩm mĩ biến đổi
Những quan niệm về diện mạo của tranh thay đổi theo thời gian. Ngày nay, các chuyên viên bảo quản cố gắng giữ gìn tranh theo đúng chủ đích ban đầu của họa sĩ. Nhưng thời xưa, nếu một phần tranh bị hư hại, người phục chế sẽ vẽ chồng lên đó, đôi khi họ làm thế vì nghĩ sẽ giúp tranh “đẹp hơn”. Họ thậm chí còn phủ véc-ni nâu lên bề mặt tranh, để làm trầm bớt những màu mà họ cho là quá rực rỡ.
Ngày nay, khi phục chế tranh, lớp sơn chồng và véc-ni này thường bị loại bỏ, để trả lại bức tranh vẻ ngoài như lúc ban đầu. Nhưng đôi khi phần sơn chồng đó vẫn được giữ lại, nếu lớp sơn bên dưới đã mất hoàn toàn. Bức họa dưới đây chính là một ví dụ!
Bức Đức mẹ Đồng trinh và Chúa hài đồng trước tấm chắn lò sưởi (xem bài Vẽ như thật) có niên đại từ thế kỉ 15. Nhưng một mảng lớn phía bên phải, bao gồ chiếc ly và khuỷu tay của Đức mẹ, thực ra đã được vẽ lại vào thế kỉ 19, khi những người phục chế tái tạo phần tranh bị mất. Hãy để ý chỗ vec-ni đổi màu – đó chính là điểm nối.
Trong khung
Rất nhiều bức họa đóng khung cầu kì, cần được chăm chút. Các khung này thường có những phần trạm trổ công phu, thậm chí thếp vàng (phủ một lớp vàng thật, mỏng như giấy). Chuyên viên phục chế sửa chữa những phần khung bị hư hại. Nếu cần thiết, họ sẽ thay thế bằng cách ghép vào những chi tiết chạ trổ tỉ mỉ, ăn khớp với khung gốc. Các chi tiết ghép mới này cũng được thếp vàng bằng tay, như ta thấy ở hình dưới.
Những màu sắc thật
Qua nhiều thế kỉ, tranh sẽ bị ố bẩn, nhất là khi tranh đã ở trong những nhà thờ ám khói đèn nến ròng rã quanh năm. Một bức tranh cổ đã được phủ vec-ni bảo vệ, nhưng vec-ni lại ngả vàng theo thời gian. Người phục chế có thể lau sạch bụi bẩn và lớp vec-ni cũ để trả lại màu thật cho tranh. Nhưng việc này phải làm rất nhẹ nhàng, sử dụng những dung môi dịu nhẹ, để không phá hủy lớp sơn bên dưới. Lớp sơn cũ thường bị nứt, rộp hoặc bong tróc, đặc biệt khi lớp gỗ hoặc toan phía sau đã hư hỏng. Những vảy sơn bong được dán lại bằng keo đặc biệt và đôi khi, những phần nhỏ được sửa chữa bằng cách sơn màu tương tự một cách cẩn trọng. Nếu phần gỗ hoặc toan bị hư hỏng nặng, người phục chế thậm chí còn tách toàn bộ lớp sơn và dán lên một nền mới – một tiến trình khó nhọc, có thể mất hàng năm trời.
Những chi tiết trong bức Bacchus và Ariadne của Titian (xem bài Kể chuyện) cho ta thấy việc vệ sinh và tu sửa có thể tạo nên khác biệt đáng kinh ngạc ra sao. Vào thập niên 1960, khi bức tranh vừa được làm sạch, nhiều người than phiền rằng màu sắc sau quá trình phục chế quá tươi sáng.
Nhưng các chuyên gia ngày nay cho rằng đây mới là màu sắc nguyên thủy, rất phù hợp với những khám phá gần đây về kĩ thuật và cách sử dụng màu bột của Titian.
Hòa hợp
Trước khi tu sửa lớp sơn đã hỏng, chuyên viên phục chế xem xét các mẫu sơn và phân tích màu bột. Họ cố gắng phối hợp sát hết mức có thể với kĩ thuật và chất liệu nguyên bản của nghệ sĩ, để sửa chữa hòa hợp với tổng thể tác phẩm.
Ta có thể xem toàn bộ tranh đã được phục chế ở bài Chân dung thời phục hưng.
Điều hòa không khí
Chuyên viên phục chế còn phải ngăn ngừa những hư hại có thể xảy ra. Nhiệt và độ ẩm gây ra cong vênh, ánh sáng mạnh và không khí ô nhiễm khiến bột màu bị phai hoặc đổi màu. Vì thế, trong bảo tàng và phòng tranh, người ta phải kiểm tra độ sáng của đèn và giám sát chất lượng không khí. Những bức trong diện bảo quản đặc biệt sau lớp kính hoặc đường ngăn, là những biện pháp tăng cường bảo vệ.
Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins
Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch