DO ART Nhiều người băn khoăn liệu nhiếp ảnh có thực sự là nghệ thuật không, một phần vì nó phụ thuộc vào những quy trình hóa học hơn là kĩ thuật dùng cọ vẽ. Nhưng ảnh vẫn cần được sáng tác và in tráng. Và ảnh không chỉ đơn thuần ghi lại vẻ ngoài của sự vật. Ở đây người nghệ sĩ dùng ảnh để tạo nên những nhân vật hư cấu và thử nghiệm với toàn bộ ý tưởng tạo ra hình ảnh.
Ảnh động
Cuối thập niên 1970 đầu 1980, nghệ sĩ người Mỹ Cindy Sherman thực hiện một loạt hình ảnh có tên là Ảnh phim không đề. Các tấm hình này không được cắt ra từ phim, nhưng được đánh sáng và bố cục đậm chất điện ảnh. Sherman chia sẻ rằng các tác phẩm này lấy cảm hứng từ những tấm hình quảng cáo phim. Bà đích thân xuất hiện trong mỗi bức hình, hóa trang như một diễn viên Hollywood đang sắm một vai sáo mòn nào đó, như tình nhân chạy trốn hay cô nàng nội trợ trẻ tuổi. Nhiều người cho rằng bộ ảnh này nhằm lôi kéo người ta chú ý đến những thành kiến về phụ nữ thể hiện qua phim. Nhưng khác với ảnh cắt từ phim, không có câu chuyện cố định nào đằng sau những tấm hình này, mà tùy người xem muốn diễn giải sao cũng được.
Ảnh phim không đề số 48 (Untitled Film Still #48, 1979) của Cindy Sherman; ảnh in trên giấy, 76 x 102 cm.
Những ngày hạnh phúc
Cũng như Sherman, hai nghệ sĩ người Anh Gilbert và George tự biến mình thành đối tượng sáng tác nghệ thuật. Từ năm 1970,họ tự xưng là “tượng sống”. Sau đó, họ bắt đầu chụp ảnh bản thân. Bộ đôi nghệ sĩ được biết đến vì tạo nên những tác phẩm sắp đặt hình ảnh dạng những ô lưới mắt vuông khổng lồ, rực rỡ, trông như những ô cửa sổ kính màu thời hiện đại.
Tấm Hạnh phúc nằm trong loạt ảnh Những nỗi sợ hiện đại (Modern Fears), ra đời đầu thập niên 1980. Loạt ảnh mô tả cuộc sống thường nhật của bộ đôi nghệ sĩ, bao gồm những lo sợ, ảo tưởng và các tâm trạng khác nhau.
Hạnh phúc (Happy, 1980) của Gilbert và George; ảnh in trên giấy, 242 x 201 cm.
Hình trên, Gilbert và George trưng hai bộ mặt quái dị - dù có tựa đề Hạnh phúc, các gương mặt trong ảnh chẳng có vẻ gì là hạnh phúc. Khuôn mặt màu vàng trông lo âu và sợ hãi, khuôn mặt màu đỏ nhìn như một sinh vật trong phim kinh dị - hai bộ mặt được hắt sáng từ dưới lên, tạo nên phần bóng đổ tà ác. Nhưng nhiều khán giả lại rất mê phim kinh dị, nên phải chăng bức ảnh chủ đích khiến người xem hạnh phúc vì gợi lên cảm giác rụng rợn tương tự?
Góc nhìn đa diện
Tác phẩm Mẹ tôi, Los Angeles, tháng 12 năm 1982 (My Mother, Los Angeles, Dec 1982) của David Hockney; cắt dán ảnh, 135 x 99 cm. Chú ý sự thay đổi của màu sắc và góc độ ở vùng chồng lấn giữa các bức ảnh. Tấm thảm chuyển từ màu vàng mù tạt sang nâu đỏ hoặc be, cho ta thấy sự vật có thể biến đổi ra soa trong những bức ảnh khác nhau.
David Hockney thực hiện những tác phẩm cắt dán ảnh cỡ lớn mà ông đặt tên là “đa hình”, được tạo nên từ hàng chục, thậm chí hàng trăm bức ảnh riêng lẻ. Ông kết hợp chúng một cách đứt gãy có tính toán, đôi khi chồng lên nhau, đôi khi để hổng – như bức chân dung về mẹ. Mỗi bức ảnh cho ta một góc nhìn hơi khác về khung cảnh, vì thế có những chỗ nhảy cảnh hoặc méo mó lạ lùng, cùng những biến chuyển đột ngột về màu sắc. Hockney liên hệ kĩ thuật này với trường phái Lập thể.
Như một bức họa Lập thể, tác phẩm thể hiện đối tượng từ nhiều góc nhìn, thế nên ta thấy các chi tiết rời rạc, hơn là một chỉnh thể thống nhất. Nó cũng cho ta thấy tính bất toàn của mỗi hình ảnh riêng rẽ, Hockney đã khắc phục hạn chế đó bằng cách kết hợp nhiều góc nhìn. Bạn ngắm kĩ tác phẩm trên mà xem: ta có thể thấy cả chân của nghệ sĩ phía dưới và trần nhà phí trên – rộng rãi và bao quát hơn rất nhiều so với một bức hình đơn độc.
Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins
Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch