DO ART Nghệ thuật luôn là thứ đắt đỏ. Những bức tranh nổi tiếng thường có giá hàng triệu đôla, những tên tuổi như Vincent van Gogh đóng góp khá nhiều vào loạt tác phẩm đắt giá hàng đầu. Bức Chân dung bác sĩ Gachet của ông giữ kỉ lục hơn một thập niên với mức đấu giá 82,5 triệu đôla Mỹ. Giới nhà giàu yêu nghệ thuật sẵn lòng chi trả những khoản tiền khổng lồ như vậy, nên không quá ngạc nhiên khi trên thị trường nhan nhản tranh nhái tinh vi. Bài viết này kể lại một vài vụ rung động nhất, nhưng ngoài kia, hẳn vẫn còn rất nhiều vụ giả mạo chưa bị phát hiện.
Chân dung bác sĩ Gachet (1890), của Vincent van Gogh; sơn dầu trên toan, 67 x 56 cm. Năm 1990, tuyệt tác này đã bán với mức giá phá kỉ lục. Nhưng các chuyên gia cho rằng hơn 1000 bức tranh, được cho là họa sĩ vẽ, thực ra có thể là hàng giả. Số biên nhận mua bán ít ỏi (khi còn sống, van Gogh chỉ bán được một bức duy nhất), và thói quen tự sao chép tranh mình của van Gogh khiến người ta khó mà kiểm chứng được tính nguyên bản của các tác phẩm.
Mona Lisa biến mất
Một trong những vụ án nghệ thuật táo tợn nhất liên quan đến bức chân dung Mona Lisa. Suốt một thời gian dài, tranh được treo ở bảo tàng Louvre, Paris. Nhưng vào ngày 21 tháng 8 năm 1911, khi bảo tàng Louvre đóng cửa, một người làm công đã tháo tranh xuống và lẳng lặng biến mất. Cảnh sát đã tìm kiếm khắp cả nước trong vô vọng. Trong khi đó, sau người Mỹ giàu có đã bị lừa khoảng 300 nghìn đô la mỗi người để mua những bức Mona Lisa giả, mưu đồ bất lương này có lẽ là lí do thực chất của vụ trộm.
Và rồi, năm 1913, Vincenzo Peruggia đã tiết lộ với một nhà môi giới đồ cổ người Florence rằng ông ta có bức Mona Lisa thật. Bán tín bán nghi, người môi giới đòi nhìn tận mắt. Peruggia dẫn ông ta tới một khách sạn và cho xem bức tranh, giấu trong ngăn bí mật của một chiếc rương. Người môi giới lập tức báo cho cảnh sát, còn Peruggia thú nhận chính ông ta đánh cắp bức tranh khi làm việc tạo Louvre. Nhưng ông đã thoát nạn vì bày tỏ động cơ là muốn trả bức tranh về với nước Ý quê hương. Peruggia chỉ phải nhận mức án nhẹ nhất. Về phần Mona Lisa, tranh đã quay lại Louvre và vẫn được trưng bày ở đây cho tới tận ngày nay.
Bức Mona Lisa (1505 – 14) của nghệ sĩ Ý Leonardo da Vinci, sơn dầu trên gỗ, 77 x 53 cm. Bức họa này đã bị đánh cắp và bặt vô âm tín suốt hai năm. Khi tranh được tìm lại, các chuyện gia đã xem xét những vết nứt trên lớp vec-ni và nhiều chi tiết nhỏ nhặt khác để có thể khẳng định bức họa là thật hay giả.
“Tôi đã vẽ nó!” – Lời thú nhận gây sốc từ người môi giới tranh Vermeer
Sau khi Thế chiến 2 kết thúc, một nhà môi giới nghệ thuật người Hà Lan tên là Han van Meegeren đã bị đưa ra xét xử vì hợp tác với phát xít. Tội ác của ông là gì? Bán cho phát xít một bức họa đáng giá của danh họa Hà Lan thế kỉ 17 Jan Vermeer. Để bào chữa cho bản thân, van Meegeren đã đưa ra một lời thú nhận gây sốc: ông đã tự vẽ bức họa. Để chứng minh, ông vẽ ra một bức tranh “kiểu Vermeer” ngay trước mắt các nhân chứng, hoàn thành chỉ trong vòng hai tháng.
Hóa ra, van Meegeren sao chép tranh đã nhiều năm. Ông qua mắt các chuyên gia bằng cách sử dụng những tấm toan từ thế kỉ 17 và chế lại bột màu xưa rất cẩn trọng. Ông còn phát triển một cách làm rám tranh, khiến chúng trở nên cũ kĩ. Nhưng, có lẽ quan trọng nhất: ông là họa sĩ có tài. Các bản tranh chép của ông rất được hâm mộ trước khi trò bịp bị phát hiện. Khép lại phiên tòa, ông được hủy cáo buộc hợp tác với phát xít, nhưng bị kết án tù vì tội giả mạo.
Phát biểu tại tòa, Han van Meegeren nói: “Hôm qua bức họa này đáng giá hàng triệu… các chuyên gia và người yêu nghệ thuật đến từ khắp nơi trên thế giới và trả tiền để được chiêm ngưỡng. Hôm nay, nó không đáng một xu, và chẳng ai buồn băng qua đường để ngắm nó miễn phí. Bức tranh vẫn thế. Vậy cái gì đã thay đổi?”
Chiêm ngưỡng bức tranh Vermeer thật ở bài Cuộc sống thường nhật
Tranh và nguồn gốc
Để kiểm tra một bức tranh có phải nguyên bản hay không, nhà sưu tập không chỉ quan sát bằng mắt. Họ còn kiểm tra lịch sử hay “nguồn gốc” của nó, xem xét kĩ chi tiết về chủ sở hữu và người bán trước kia. Một trong những “tội ác” nghệ thuật thành công nhất gần đây dựa vào việc giả mạo, không phải tranh, mà là giả mạo xuất xứ.
John Myatt và John Drewe đã cùng nhau tẩu tán hơn 200 bức họa thuộc nhiều phong cách khác nhau trước khi xộ khám. Non nửa số tranh đã được thu hồi. Myatt đã nhái tranh của rất nhiều họa sĩ, bao gồm cả Georges Braque và Henri Matisse. Thật ra mà nói, những bức tranh nhái không được đẹp lắm. Myatt đã dùng một hỗn hợp sơn trang trí và lớp dầu nhờn hoàn toàn không giống nước sơn thật của họa sĩ. Nhưng nhiều người vẫn mắc lỡm vì Drewe vốn là một kẻ giả mạo giấy tờ thạo nghề, hắn cung cấp những biên nhận bán hàng, con dấu bảo đảm và giấy chứng nguyên bản giả. Hắn thậm chí còn làm giả hồ sơ từ bảo tàng cho tác phẩm của nghệ sĩ.
Vượt qua định kiến
Bản thân những bức tranh giả mạo đôi khi lại là tác phẩm thú vị. Một số người chép tranh thậm chí còn tạo được tiếng tăm của riêng mình. Ví dụ, hóa ĩ chép tranh người Hungary Elmyr de Hory nổi tiếng đến mức, những người khác bây giwof còn kí tên ông lên các bản sao chép. Vậy ai vẽ nên bức tranh có quan trọng không? Nhiều họa sĩ thời xưa không kí tên lên tác phẩm, hẳn họ cũng không hiêu khái niệm “tranh nhái” như chúng ta ngày nay. Họ đánh giá một bức tranh dựa trên giá trị tự thân, hơn là danh tiếng của tác giả. Có lẽ các nhà sưu tập ngày nay cũng nên làm như vậy?
Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins
Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch
