DO ART Theo một số nghệ sĩ và phê bình gia, đặc biệt là những nhà hoạt động nữ quyền, vai trò của phụ nữ trong nghệ thuật đã trở thành một vấn đề chính trị phiền toái và bị tảng lờ. Trước đây, nghệ thuật đa phần là do nam giới sáng tạo, hướng tới khán giả nam giới, vì vậy, rất nhiều phụ nữ cảm thấy chúng không phản ánh được góc nhìn của mình. Nhưng gần đây, các nữ nghệ sĩ bắt đầu thách thức thực tế này.
Đà điểu khiêu vũ trong bộ phim Fantasia của Walt Disney (Dancing Ostriches from Walt Disney’s Fantasia, 1995) của họa sĩ gốc Bồ Đào Nha Paula Rego; phấn màu trên giấy dán, khung nhôm, 150 x 150 cm. Bức tranh lấy cảm hứng từ đàn đà điểu trong phim hoạt hình tương tự như hình minh họa dưới đây.
Kể chuyện
Paula Rego thường vẽ tranh dựa trên các câu chuyện, đặc biệt là những truyện có nhân vật nữ mạnh mẽ. Ở đây, Rego vẽ ba người đàn bà mặc trang phục ba lê với tư thế lấy từ phim Fantasia của Walt Disney. Các họa sĩ ở hãng Disney phác họa các vũ công người thật, rồi mới dựng thành đà điểu. Rego làm ngược lại: biến lũ chim thành hình hài phụ nữ. Bà nói: “Tôi luôn muốn đảo lộn mọi thứ, để lật đổ trật tự cũ”.
Dẫu vậy, thật ngạc nhiên là những người đàn bà trong tranh của Rego thực ra không khiêu vũ. Hai người tì lên mấy tấm nệm, còn người thứ ba xốc lại váy. Dù có đủ ruy băng và váy xòe, trông họ không giống vũ công ba lee cho lắm – cơ thể họ nặng nề và quá tuổi. Nhưng bức tranh không hẳn nhắm vào chủ đề ba lê, mà nói về bản thân những người phụ nữ, cùng mâu thuẫn giữa những mơ mộng và cơ thể đang già đi của họ.
Một cú thoi sơn
Nghệ sĩ Mỹ Barbara Kruger bắt đầu sự nghiệp với việc thiết kế tạp chí và thường sử dụng tranh ảnh đăng tạp chí vào tác phẩm của mình, kết hợp với những cụm từ ngắn và kêu. Ý định của bà là thách thức quan niệm của mọi người về quyền lực và căn tính. Bà thổ lộ mình sáng tác với tranh ảnh và từ ngữ vì chúng “có khả năng xác định ta là ai”.
Tác phẩm Cái nhìn của anh dừng lại bên cạnh khuôn mặt tôi là một bức ảnh đen trắng chân phương, chụp đầu của một người đàn bà, được điêu khắc theo phong cách khá cổ điển. Khuôn mặt nàng e lệ xoay nghiêng. Nhưng hàng chữ bên trái như thể nàng đang lên tiếng kết tội người xem không nhìn vượt qua bề ngoài/ bên cạnh khuôn mặt của nàng. Kruger muốn minh họa cho một quan điểm nam nữ bình quyền: nghệ thuật Cổ điển chỉ thể hiện người phụ nữ như đối tượng bị ngắm, hơn là chủ thể ngắm nhìn.
Tác phẩm Không đề: Cái nhìn của anh dừng lại bên cạnh khuôn mặt tôi (Your Gaze Hits the Side of My Face), 1981. Của Barbara Kruger; in thạch bản, 140 x 104 cm. Để ý cách Kruger sử dụng từ ngữ như khẩu hiệu và ảnh chụp kiểu cách để tạo nên một tác phẩm rất gần với hình ảnh quảng cáo.
Chiến thuật du kích
Có rất nhiều người ủng hộ quan điểm nữ quyền chỉ trích các nghệ thuật trong quá khứ, đặc biệt là những tác phẩm thể hiện phụ nữ khỏa thân, như bức người cung nữ (Odalisque) của Ingres – danh họa Pháp thế kỉ 19. Đó là một bức tranh đẹp, nhưng yếu tố chính trị đằng sau nó có lẽ không quyến rũ cho lắm. Odalisque chỉ là tì nữ, cô gái trong tranh được khắc họa ở vị thế yếu đuối, phục tùng. Có lẽ nàng được vẽ để hấp dẫn khán giả nam giới. Gần hai thế kỉ sau đó, bức họa của Ingres xuất hiện theo một cách rất khác, trên tấm áp phích do nhóm Guerilla Girls (Nữ du kích) thiết kế. Họ là một nhóm nghệ sĩ nữ ẩn danh, chuyên vận động chính trị. Tấm áp phích so sánh số lượng tác phẩm mẫu nữ khỏa thân với số lượng tác phẩm của nghệ sĩ nữ tại Bảo tàng Metropolitan danh giá ở New York. Nhóm Guerilla Girls muốn lôi kéo sự chú ý tới cái họ coi là định kiến bất công (tuy có thể chỉ là vô thức) trong thế giới nghệ thuật, nơi phần lớn phê bình gia và giám tuyển là nam giới.
Người cung nữ (Odalisque, 1814) của Jean – Auguste – Dominique Ingres; sơn dầu trên toan, 91 x 162 cm. Bức tranh trưng bày tại Bảo tàng Louvre, Paris.
Phụ nữ có cần…(Do women…, 1989) của nhóm Guerilla Girls; áp phích. Tác phẩm dành tặng Quỹ Nghệ thuật Công cộng ở New York – nhưng tổ chức này đã từ chối trưng bày.
* Nội dung trên tác phẩm: Phụ nữ có cần khỏa thân để được xuất hiện ở Bảo tàng Metropolitan? Chưa tới 5% nghệ sĩ được trưng bày trong các hạng mục Nghệ thuật Hiện đại là nữ giới, nhưng có tới 85% hình ảnh khỏa thân là mẫu nữ.
Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins
Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch