DO ART Suốt một thời gian dài, nghệ sĩ và chính quyền sử dụng nghệ thuật như một hình thức phản kháng hoặc tuyên truyền, cố gắng nhào nặn tư tưởng của con người. Những hình ảnh có sức thuyết phục đặc biệt mạnh mẽ được tạo ra vào những năm 1930, khi đảng Quốc xã lên nắm quyền ở Đức. Các nghệ sĩ chống quốc xã công kích chế độ mới, trong khi đảng Quốc xã cố gắng đàn áp loại hình nghệ thuật này và truyền bá thứ nghệ thuật riêng của chúng.
Gia đình hạnh phúc
Vào thập niên 1930, đảng Quốc xã tiến hành chiến dịch quy mô lớn chống lại cái mà họ gọi là nghệ thuât “suy đồi”, nghĩa là tất cả các loại hình nghệ thuật cấp tiến, vì cho rằng chúng có tính lật đổ. Quốc trưởng Adolf Hitler, vốn là một nghệ sĩ thất bại, căm ghét rất nhiều loại hình nghệ thuật, đặc biệt là chủ nghĩa Biểu hiện. Y muốn nghệ thuật là “thông điệp của những điều đẹp đẽ và cao quý” – chứ không phải để đào sâu vào những cảm xúc phức tạp hay vấn đề xã hội. Bức Chân dung gia đình là một ví dụ cho loại hình nghệ thuật mà y ưa thích.
Thoạt nhìn, bức họa này chỉ như một cảnh gia đình vô tư hồn hậu. Nhưng nó được vẽ để cổ xúy cho tư tưởng Quốc xã. Những nhân vật tóc vàng, mắt xanh tượng trưng cho người Aryan lí tưởng của Hitler, tức người Đức “thuần chủng”. Người mẹ đang cho con bú củng cố thêm tư tưởng Quốc xã về vai trò đúng đắn của đàn bà. Và không gian đẹp đẽ bao quanh gia đình là những sản vật của một khu vườn chăm nom chu đáo, phản ánh niềm tin Quốc xã đặt vào tầm quan trọng của đất đai. Chúng lấy nhu cầu đất đai làm cái cớ xâm lược các nước láng giềng.
Chân dung gia đình (Family Potrait, 1939) của Wolf Willrich; sơn dầu, không có thêm thông tin, như đa số tác phẩm thời Quốc xã, bức tranh sau đó đã bị phá hủy.
Đơn phương độc mã
Một trong những tác phẩm chống Quốc xã đáng nhớ nhất do họa sĩ người Đức theo chủ nghĩa hòa bình John Heartfield thực hiện. Tên khai sinh vốn là Helmut Herzfelde, nhưng ông đã đổi tên vào năm 1916 để phản đối chủ nghĩa dân tộc Đức. Ông phát triển một kĩ thuật cắt dán ảnh, kết hợp nhiều phần của những bức ảnh khác nhau. Kết quả có thể vừa châm biếm dữ dội, lại giống thật đến giật mình.
Tác phẩm Siêu nhân Adolf mô tả Adolf Hitler đang diễn thuyết. Nhưng một bản chụp phim X-quang bên trong cho thấy y đã nuốt vàng, và một chữ thập ngoặc Quốc xã nằm ở chỗ đáng ra là trái tim. Heartfield ám chỉ Hitler “ăn tiền” của giới tư bản công nghiệp giàu có và thật ra chửng đoái hoài gì đến nhân dân mà y tự xưng là đại diện. Quốc xã trả đũa bằng cách cấm tác phẩm của Heartfield và đe dọa bắt giữ ông, ông buộc phải rời khỏi Đức năm 1933.
Siêu nhân Adolf: nuốt vàng và phun tác (Adolf, the Superman: Swallows Gold and Spouts Junk, 1932), John Heartfield; cắt ghép ảnh, 35 x 25 cm. Hình ảnh này được thiết kế làm tranh cổ động cho cuộc biểu tình chống Hitler.
Sự thật kinh hoàng
Marc Chagall là họa sĩ Nga gốc Do Thái, tác giả của những bức tranh có thiên hướng tập trung vào những xúc cảm huyền bí hơn là chính trị. Nhưng ông đã vẽ bức Thập tự trắng để bóc trần sự thật về nước Đức Quốc xã. Năm ông vẽ tác phẩm này, Quốc xã đã tấn công các cơ sở Do Thái, trục xuất hàng ngàn người hoặc tống đến trại diệt chủng.
Chagall mô tả Chúa Jesus như một người Do Thái tử vì đạo, vây quanh là cnahsr bạo lực và ngược đãi. Bằng cách kết hợp tất cả những yếu tố dị biệt này, Chagall gắn liền khổ nạn của Chúa Jesus với tai họa của người Do Thái ở thời đại của mình.
Thập tự trắng (White Crucifixion, 1938), của Marc Chagall; sơn dầu trên toan, 154x140 cm.
Jesus quấn trên người tấm khăn cầu nguyện của người Do Thái, dưới chân có một giá nến kiểu Do Thái. Dòng chữ trên đầu ghi ngài là “Vua của người Do Thái”. Tuy Jesus là người Do Thái, hiếm có ai từng vẽ ngài như vậy.
Bên trái, một đám đông đang áp sát khu nhà bốc cháy, vẫy cờ đỏ cộng sản. Những căn nhà lộn ngược ám chỉ một thế giới đảo điên.
Bên phải, một tên Lính Đức đang châm lửa đốt giáo đường Do thái, đồ tể tự trong giáo đường bị cướp phá tung tóe trên mặt đất.
Người tị nạn bỏ chạy tán loạn. Một người ôm khư khư cuộn sách thiêng Do Thái, ngoái nhìn ngọn lửa bốc lên từ một cuộn sách khác. Bên cạnh là một người khác đeo tấm yết thị màu trắng, những người Đức gốc Do Thái bị bắt phải đeo để công khai tôn giáo của mình.
Bên trên, một nhóm nhân vật trong Kinh thánh nhìn xuống trong nước mắt.
Triển lãm Nghệ thuật suy đồi
Trong chiến dịch chống lại thứ nghệ thuật “suy đồi”, Đức Quốc xa đã tịch thu hơn 17.000 tác phẩm nghệ thuật, trong đó có tranh của Munch, Picasso và Chagall, và dùng chúng để dàn dựng cái gọi là Triển lãm Nghệ thuật Suy đồi, mục đích là để nhạo báng nghệ thuật. Tranh bị chất đống và dán nhãn chế giễu. Một nhà phê bình Quốc xã gọi đó là “những sản phẩm què quặt của sự điên rồ, xấc xược và bất tài”. Trớ trêu thay, triển lãm lại rất nổi tiếng, thu hút hàng ngàn kahcsh tham quan mỗi ngày. Sau khi triển lãm kết thúc, hầu hết tác phẩm được bán ra nước ngoài để gây quỹ cho Quốc xã. Những gì còn sót lại đều bị thiêu hủy.
Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins
Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch