DO ART Chân dung tự họa phổ biến trong giới nghệ sĩ ít nhất đã 500 năm nay, từ khi những tấm gương loại tốt ra đời. Nhưng hiện giờ, khi nhiếp ảnh chân dung quá phổ biến, họ không còn quan tâm đến chuyện chụp sao cho sát thực. Thay vào đó, một số nghệ sĩ chuyển sang khám phá những kĩ thuật khác thường.
Máu thịt
Marc Quinn đã thực hiện rất nhiều tác phẩm điêu khắc dựa trên chính cơ thể mình. Có lẽ nổi tiếng nhất là tác phẩm bản ngã – mô hình phần đầu của ông làm từ máu của ông. Quinn mất 5 tháng để trích ra đủ lượng máu. Sau đó máu được rót vào khuôn và đông lạnh. Sắc đỏ máu đem lại cho khuôn mặt một diện mạo bất ngờ, gần như hiểm ác. Kết quả là cái đầu vừa quen thuộc lại vừa xa lạ, như cách Quinn nhìn nhận về bản ngã. Ông nói: “Bản ngã là cái ta hiểu rõ nhất đồng thời cũng mơ hồ nhất”. Những đường nét như phỏng rộp vì lạnh, tạo nên cảm giác hãi hùng về sự rữa nát. Nhưng biểu cảm điềm tĩnh khiến cái đầu có vẻ thanh thản. Đôi mắt nhắm chặt, cơ hồ đã chết, giống như mặt nạ tử thi – tức khuôn đúc gương mặt người đã khuất nhằm lưu giữ kí ức về họ. Sự mong manh (Bản ngã được bảo quản trong hộp đông) cũng làm tăng thêm ý nghĩa của tác phẩm, nhắc ta nhớ rằng cuộc sống thật phù du thoáng chốc.
Bản ngã (Self, 1991) của Marc Quinn; máu, thép không rỉ, chất dẻo pecpêch và thiết bị làm lạnh, hộp đựng 208 x 63 x 63 cm. Tác phẩm này chứa lượng máu xấp xỉ lượng máu trung bình trong cơ thể người.
Ảnh hiện thực
Nghệ sĩ người Mỹ Chuck Close chuyên về chân dung khổ lớn, thực hiện theo phong cách tỉ mỉ gần như ảnh chụp, gọi là Ảnh hiện thực (Photorealism). Trên thực tế, Close bắt đầu với việc phóng tấm ảnh lên toan kẻ ô vuông rồi mới vẽ từng ô một. Thoạt tiên, ông dùng sơn xịt để thu được bề mặt phẳng, đều màu. Nhưng năm 1988, một cucuj máu đông ở cổ khiến ông bị liệt khá nặng. Từ đó ông phát triển một kĩ thuật mới giàu tính biểu cảm hơn, sử dụng bút vẽ cột vào cổ tay.
Bức chân dung tự họa bên dưới được hoàn thành bằng bút vẽ. Dù trông nó rất thực, nhưng nếu ngắm thật gần, ta sẽ thấy tranh “tan” ra thành những họa tiết hình khối và màu sắc gần như trừu tượng. Close mô tả tranh của ông là “vẽ trước nhất, chân dung xếp sau”. Tác phẩm được tạo ra để thách thức nhận định của chúng ta rằng ảnh chụp là “thực”.
Chân dung tự họa (Self Portrait, 1997) của Chuck Close, sơn dầu trên toan, 259 x 213 cm. Chi tiết phóng to bên phải cho ta thấy những nét cọ móc tròn đầy màu sắc của tác giả.
Nội thể
Phần lớn nghệ thuật của Mona Hatoum tập trung vào khảo sát cơ thể, của bà và của cả người xem. Corps étranger là bộ phim thuật lại chuyến du hành qua cơ thể Hatoum, chiếu lên sàn của một hình trụ cao màu trắng, có một ô cửa hẹp cho ta bước vào. Phim do một bác sĩ phẫu thuật quay bằng camera cáp quang siêu nhỏ. Bộ phim bắt đầu bằng cnahr cực cận bên trong cơ thể Hatoum, khám phá những chi tiết tí hon như lỗ chân lông trên da hoặc mạch máu trong mắt. Rồi máy quay chui vào trong cơ thể, qua cổ họng vào những đường ống ẩm ướt, rung động đều đặn, đi cùng là tiếng thở và nhịp tim của nghệ sĩ.
Bộ phim phóng đại mọi thứ đến kích thước không tưởng, bộc lộ những thứ mà ta không thể thấy bằng mắt thường. Nó làm cơ thể có vẻ kì lạ, vừa hấp dẫn vừa ghê rợn. Đó là một dạng chân dung tự họa, nhưng ta không thể hình dung ra Hatoum từ những hình ảnh này. Corps étranger tiếng pháp nghĩa là cơ thể xa lạ. Có người nghĩ tiêu cực đề tác phẩm ám chỉ cơ thể Hatoum, bị biến thành “xa lạ” khi được thể hiện theo cách này. Nhưng số khác cho rằng “cơ thể xa lạ” ở đây nói đến chính người xem, họ đang xâm nhập vào một không gian riêng tư, khép kín thực ra không thuộc về mình.
Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins
Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch
