DO ART Các tác phẩm nghệ thuật thường được bán với mức giá ngất ngưởng, một sự thể khiến nhiều người thấy khó hiểu, thậm chí là tức giận. Lí giải chuyện này thật phức tạp. Nghệ thuật – đặc biệt là nghệ thuật hiện đại – là một địa hạt mênh mông của tư tưởng và đường hướng, làm sao có thể thuyết phục tất cả mọi người đồng tình với nhau. Bài viết này tập trung vào một câu hỏi rắc rối: nghệ thuật được định giá và mua bán như thế nào?
Giá trị ở đâu?
Giá bán một tác phẩm phụ thuộc vào danh tiếng của nghệ sĩ, xu hướng, hiện trạng thị trường nghệ thuật và cả chi phí tạo ra tác phẩm. Các tác phẩm quý hiếm sẽ có giá trị hơn , vì thế giá bán thường tăng lên sau khi nghệ sĩ qua đời. Ngày nay, hầu hết tác phẩm được mua bán qua các nhà môi giới hoặc tại các phiên đấu giá. Nhà môi giới ra giá, rồi giữ tỉ lệ phần trăm nhất định trong tổng giá tiền để bù đắp phí tổn. Nếu tác phẩm được đấu giá, giá cả được quyết định bởi mức người ta sẵn lòng trả tại phiên.
Cậu bé với cái tẩu của Pablo Picasso từng đạt kỉ lục bức họa đắt giá nhất thế giới. Tháng 5 năm 2004, tranh được “gõ búa” ở mức 104 triệu đôla tại phiên đấu giá (Tính tới thời điểm hiện tại, kỉ lục này đã bị rất nhiều tác phẩm khác vượt qua). Nhưng những kỉ lục như vậy chỉ phản ánh phần “thị trường” của thế giới nghệ thuật. Một lượng lớn nghệ phẩm trong các bảo tàng không bao giờ đem ra mua bán và được coi là vô giá.
Tiền tài và nghệ thuật
Nhiều nghệ sĩ đã tìm cách phản kháng thực trạng “tiền bạc chi phối nghệ thuật”. Ví dụ, một số nghệ sĩ thập niên 1960 đã chọn làm nghệ thuật Môi trường hoặc nghệ thuật Trình diễn, chính xác là vì “tác phẩm” kiểu này không thể bị mua đi bán lại. Dẫu vậy, trớ trêu thay, các dự án đó thường vẫn được cấp kinh phí từ doanh số bán những bức ảnh chụp tác phẩm khi hoàn thành hoặc các đồ án của nghệ sĩ.
Năm 2001, nghệ sĩ người Anh Michael Landy thực hiện một tác phẩm trình diễn khá cực đoan tên là Phá hủy (Break Down). Ông muốn nghiên cứu những giá trị đương đại, và phản đối tầm quan trọng mà xã hội đặt vào sở hữu và tiêu thụ. Ông đã tập hợp một nhóm nhân công để phá hủy mọi thứ ông sở hữu, từ xe hơi đến chiếc áo khoác da cừu của bố để lại. Sau hai tuần, ông chỉ còn lại độc bộ quần áo đang mặc trên người và con mèo cưng. Sự kiện này do các nhà tài trợ chi trả, đáng lẽ họ sẽ tiếp nhận đống mảnh vụn sau cùng. Nhưng Landy đã quyết định thiêu hủy tất cả, có lẽ để đảm bảo không còn sót lại bất cứ thứ gì bán chác được.
Gia tài của nhà sưu tập
Trước đây, những nhà bảo trợ và sưu tập gia giàu có gây tác động cực lớn đến nghệ thuật. Hầu hết nghệ sĩ đều làm việc cho thân chủ, đáp ứng các đơn hàng vẽ tranh hoặc điêu khắc. Nhưng đến thế kỉ 19, ngày càng nhiều tác phẩm được mua bán thông qua người môi giới, họ bán những tác phẩm nghệ sĩ đã thực hiện thằng tới tay công chúng. Cách làm này mang lại cho nghệ sĩ nhiều tự do sáng tạo hơn, họ không phải sáng tác theo đơn đặt hàng – nhưng vẫn cần bán tác phẩm để kiếm sống.
Ngày nay hầu hết tác phẩm tiếp tục được mua bán qua người môi giới. Nhưng mọt vài nhà sưu tập danh tiếng có thể gây ảnh hưởng lớn, thiết lập xu hướng và tạo nên những bảo tàng mới. Nữ thừa kế người Mỹ Peggy Guggenheim dựng bảo tàng Guggenheim ở Venice, còn triệu phú quảng cáo Charles Saatchi thì thành lập Nhà triển lãm Saatchi ở London. Saatchi làm mọi việc để ủng hộ nhóm Nghệ sĩ Anh trẻ (YBAs) như Damien Hirst và Sarah Lucas. Những người chỉ trích cho rằng ông cố tình lựa chọn hình thức nghệ thuật gây tranh cãi, cốt để được lên báo. Một khi tác phẩm đã thu được tiếng tăm rộng rãi và đẩy giá cao hơn, Saatchi sẽ bán đi để kiếm lời. Nhưng bản thân Saatchi lại trách các bảo tàng lớn bỏ bê lớp nghệ sĩ trẻ và cho rằng ông chỉ đang cố gắng lấp đầy khoảng trống đó mà thôi.
Nghệ sĩ đoạt giải
Một cách khác để giới nghệ sĩ đạt được sự công nhận là thông qua các giải thưởng nghệ thuật đương đại. Có rất nhiều giải thưởng ở châu Âu, nhưng danh giá nhất có lẽ là giải Turner ở Anh. Giải thưởng này thường là tâm điểm của những phản đối quyết liệt đủ kiểu, từ ném trứng, vẽ tranh tường cho đến tụ tập biểu tình trong trang phục hề xiếc. Năm 1993, hai nhà soạn nhạc triệu phú sáng lập Quỹ Nghệ Thuật K (K Foundation) đã quyết định trao một giải thưởng cho nghệ sĩ tệ nhất nước Anh, chọn ra từ danh sách đề cử chung kết của giải Turner. Điêu khắc gia Rachel Whiteread thắng cả hai giải, ông đã quyên tặng K Foundation toàn bộ tiền thưởng.
Năm 2003, giới truyền thông tụ hội về lễ trao giải Turner đã có một ngày bội thu tin tức. Giải thưởng lần này được trao cho nghệ sĩ Grayson Perry, tự xưng là “anh thợ gốm mặc đồ nữ từ Essex”. Ông tạo nên những chiếc lọ chế tác thủ công thanh nhã với tên gọi rất kêu, như Những kẻ sành điệu chán ngắt (Boring cool People) hoặc Thứ ta mua phản ánh con người ta (We Are What We Buy), xóa nhòa cách biệt giữa nghệ thuật và thủ công. Bỏ qua phong cách ăn mặc khác người, hội đồng đánh giá Grayson Perry là nghệ sĩ nghiêm túc, đã mang đến cho nghệ thuật truyền thống một khía cạnh mới mẻ.
Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins
Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch