DO ART  Đầu thế kỉ 20 là khoảng thời gian diễn ra những đổi thay chóng mặt: ngày càng nhiều người chuyển đến sống ở những thành phố đông đúc, làm việc trong các ngành công nghiệp dựa trên máy móc hiện đại, và di chuyển nhanh hơn bằng ô tô hoặc máy bay. Để đáp lại, rất nhiều họa sĩ bắt đầu sáng tác về tốc độ và máy móc, sử dụng những phương pháp thể nghiệm lấy cảm hứng từ trường phái Lập thể. Số khác hướng sự chú ý tới thế giới tự nhiên, dùng những kĩ thuật cách tân tương tự để mô tả chuyển động của muông thú.

Đến lúc đổi thay

Một số những biến chuyển mạnh mẽ nhất diễn ra ở Ý, nơi các ngành công nghiệp và một thể chế chính trị mới mang tới mọt cuộc cách mạng trên khắp đất nước. Hăng hái với những tư tưởng tân tiến và cơ hội để tái thiết xã hội, một nhóm hóa sĩ Ý tự xưng là “những người Vị lai” bắt đầu kiến tạo nghệ thuật mới cho thời đại mới.

Năm 1909, nhà thơ người Ý F.T. Marinetti đã viết Tuyên ngôn Chủ nghĩa Vị lai, đặt ra những niềm tin và mục đích của phong trào. Tuyên ngôn bày tỏ tình yêu của nhóm Vị lai với tốc độ và những đổi thay mãnh liệt: “Sự huy hoàng của thế giới đã trở nên phong phú hơn nhờ một vẻ đẹp mới, vẻ đẹp của tốc độ”.

Vứt bỏ cái cũ

Các nghệ sĩ Vị lai muốn đoạn tuyệt triệt để với quá khứ, họ kêu gọi đốt bỏ thư viện và nhấn chìm bảo tàng. Marinetti còn đi xa hơn khi ca tụng sức công phá của chiến tranh, gọi nó là “phương pháp duy nhất để thanh tẩy thế giới”. Nhưng khi chiến tranh thực sự nổ ra năm 1914, phong trào bắt đầu mai một, bị mất uy tín do thực tế thảm khốc của chiến tranh, và sau đó là vì dây dưa với chủ nghĩa phát xít.

Con người và siêu nhân

Dạng hình độc đáo của sự liên tục trong không gian (Unique Forms of Continuity in Space, 1913) của nghệ sĩ Vị lai Umberto Boccioni; tượng đồng, 118 x 88 x 37 cm. Những hình khối lưu chuyển nhằm biểu đạt chuyển động mạnh mẽ.

Tác phẩm  Dạng hình độc đáo của sự liên tục trong không gian mô tả một người đàn ông sải bước hăng hái về phía trước. Nhưng những chuyển động được cường điệu, biến cơ thể anh ta thành một chuỗi hình dáng lưu chuyển kì lạ. Những góc cạnh mượt mà và những hình khối chồng lấn nhau gợi liên tưởng đến một nhân vật cơ bắp đang vận động. Bề mặt kim loại khiến anh ta giống như một cỗ máy đầy sức mạnh. Có lẽ người nghệ sĩ muốn thể hiện một mẫu người mạnh mẽ siêu việt hoặc “siêu nhân”, như triết gia Friedrich Nietzsche từng mô tả, sau đó được phát xít Đức và Ý lí tưởng hóa.

Tăng tốc

Giacomo Ballà là họa sĩ tiên phong của nhóm Vị lai. Giống như nhà thơ Marinetti, ông cực kì thần tượng những chiếc ô tô nhanh, hiện đại. Thực ra, tốc độ cao nhất của chúng không đáng bao nhiêu so với tiêu chuẩn ngày nay – chỉ khoảng 50km/h – nhưng thế đã là nhanh hơn bất cứ phương tiện nào trước đó. Bức Trừu tượng Tốc độ + Âm thanh mô tả một chiếc ô tô màu đỏ rú ga lao đi trên con đường trắng. Những vệt xanh lá và xanh lam ám chỉ mặt đất và bầu trời, bị che phủ bởi những khối hình học biểu thị tiếng ồn và chuyển động của xe. Ballà có lẽ đã lấy cảm hứng từ lời ca tụng xe hơi trong bản tuyên ngôn của Marinetti: “Một chiếc xe đua có mui được trang hoàng bằng những ống xả tuyệt mỹ, như bầy rắn với hơi thở bùng nổ… đẹp hơn cả Thần chiến thắng Samothrace (tên một tác phẩm điêu khắc Cổ điển nổi tiếng).

Trừu tượng Tốc độ + Âm thanh (Abstract Speed + Sound, 1913 -14) của Giacomo Ballà; sơn dầu trên giấy bồi, 55 x 77 cm, cả khung. Chú ý phần tranh tràn ra khỏi khung. Thông thường khung luôn tách biệt với tranh. Nhưng Ballà dùng khung như là phần tiếp nối của bức tranh, khiến nó gần hơn với người xem.

Vút bay

Nhà điêu khắc người Rumani Constantin Brancusi rất đam mê chuyển động, đặc biệt là sự bay. Ông có rất nhiều tác phẩm điêu khắc trừu tượng về chim, mà theo ông là cố gắng nắm bắt “tính túy của sự bay”. Hình khối dưới đây có lẽ trông không giống chim lắm. Phần thân nuột nà và dài lạ lùng, không có cánh hoặc lông vũ. Cái đầu được ám chỉ bừng một hình bầu dục vát nghiêng trên đỉnh, kết thúc bằng một điểm nhọn như mỏ chim. Nhưng Brancusi muốn tập trung mô tả chuyển động của con chim hơn là vẻ ngoài của nó.

Chim trong không gian (Bird in Space, 1923), Constantin Brancusi; đồng thau, 144 x 17 cm. Brancusi thực hiện rất nhiều phiên bản của tác phẩm điêu khắc này, một số bằng đồng thau, một số bằng cẩm thạch, tất cả đều được đánh bóng kĩ càng để tạo nên một hình khối nuột nà hoàn hảo. Khi hải quan Mỹ từ chối đánh giá một trong những bức tượng Chim trong không gian là “tác phẩm nghệ thuật”. Brancusi đã đưa họ ra tòa – và ông thắng kiện.

Brancusi cho rằng thêm vào nhiều chi tiết tả thực, như cánh hoặc lông, sẽ làm rối trí người xem và khiến tác phẩm bị tĩnh. Vì thế ông đã tạo nên một hình khối khí động học, gợi nhiều liên tưởng, vươn lên từ một cái đế hẹp, trông như thể sắp phóng vút lên không trung – chẳng khác nào một chú chim đang bay. 

Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins

Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch