DO ART Thời hậu chiến ở Paris, một nhóm họa sĩ và văn sĩ, đứng đầu là nhà thơ Andre Breton, bắt đầu tạo nên những tác phẩm lạ lùng như mơ. Họ muốn phản kháng thế giới duy lí thường nhật bằng cách tìm nguồn cảm hứng từ tưởng tượng và giấc mơ, hi vọng tạo nên một hiện thực mới, hay còn gọi là siêu thực. Phong trào của họ đã trở thành chủ nghĩa Siêu thực.
Hơn cả thật
Đặc trưng của chủ nghĩa Siêu thực là những hình ảnh kì dị, nhưng không có ý biến thành không – thực. Ý nghĩa của cái tên Siêu thực là hơn cả thực (sur-real, sur trong tiếng Pháp có nghĩa là vượt trên). Breton nói phong trào này trỗi dậy từ tro tàn của chủ nghĩa Dada. Nó cũng xuất phát từ mối quan tâm đến các hoạt động của trí óc, đặc biệt là tính phi lí và vô thức, nguồn cảm hứng đến từ Sigmund Freud – nhà tâm thần học người Vienna ở thời điểm chuyển giao giữa hai thế kỉ. Ông cho rằng hầu hết những gì ta làm đều khởi phát từ ham muốn và suy tư vô thức – những điều có thể hé lộ qua các giấc mơ.
Nghệ sĩ Siêu thực tin rằng vô thức là nguồn gốc của thiên tư sáng tạo, họ vận dụng những kỹ thuật khác thường để tìm cách khai mở nó. Nhiều người thử phương pháp vẽ “tự động” (vẽ không suy nghĩ). Họ tạo nên những bức tranh lạ lùng, kiểu nguệch ngoạc, tin đây là những thứ thật sự được hình thành từ các ý nghĩ và bốc đồng vô thức. Họa sĩ Tây Ban Nha Joan Miró thậm chí còn khẳng định đã nhịn đói để khơi dậy ảo giác.
Duyên kì ngộ
Các nghệ sĩ Siêu thực thích tìm tòi những cách kết hợp mới lạ và bất ngờ, nhìn thấy vẻ đẹp trong những hình ảnh như “cuộc tao ngộ của cái ô và chiếc máy khâu trên bàn mổ”. Họ cho rằng sự kết hợp này phản ánh cách vô thức hình thành liên tưởng và ghép nối những thứ vốn xa lạ lại với nhau – một hiện tượng đôi khi vẫn xảy ra trong mơ. Nhiều tác phẩm điêu khắc Siêu thực kì quái (các nghệ sĩ gọi là vật thể) hình thành dựa trên việc ghép đôi những vật không liên quan đến nhau.
Ánh sáng và không khí
Tương lai của tượng (The Future of Statues, 1937) của René Magritte; vẽ trên tượng thạch cao, 33 x 17 x 20 cm.
Họa sĩ Siêu thực người Bỉ René Magritte tạo nên những hình ảnh thi vị, gây xáo trộn bằng cách vẽ những thứ bình thường vào những chỗ bất thường. Ví dụ, tác phẩm Tương lai của tượng là một đầu người được bao phủ toàn bộ bằng bầu trời xanh đầy những đám mây lững lờ. Bầu trời làm cho cái đầu trở nên mơ màng và hư ảo, như thể đang tan biến vào không khí. Có lẽ sự tan biến này chính là “tương lai của tượng”, bởi theo thời gian, bức tượng rồi cũng sẽ vụn vỡ tan tành.
Cái đầu vốn là một bản sao tấm mặt nạ tử thi của hoàng đế Napoleon – bản đúc khuôn mặt được làm sau khi ông qua đời. Vì thế tác phẩm này có lẽ cũn ám chỉ sinh mệnh hữu hạn của con người. Và nó tôn vinh sức mạnh của trí tưởng tượng, một trò chơi thị giác với ý niệm về những kẻ mộng mơ “đầu óc ở trên mây”.
Ảnh chụp giấc mơ
Sự dai dẳng của kí ức (The Persistence of Memory, 1931) của Salvador Dalí; sơn dầu trên toan, 24x33cm. Đây chỉ là một ví dụ của cái mà Dalí gọi là “những hình ảnh trá ngụy, siêu thường và yếu nhược của tính phi lí thực chất”.
Bức tranh Sự dai dẳng của kí ức của họa sĩ Siêu thực người Tây Ban Nha Salvador Dalí, mô tả một phong cảnh màu vàng mà nổi bật là những chiếc đồng hồ chảy nhão và một sinh thể núc thịt, hình thù méo mó nằm trên mặt đất. Ba chiếc đồng hồ đang tan chảy, chiếc thứ tư bị kiến bâu, như thể đang xâu xé nó. Những chiếc đồng hồ cơ khí, cứng rắn trở nên mềm nhũn và rữa nát, không còn đo được dòng chảy thời gian. Vách đá phía xa dựa trên một bờ biển có thật ở Catalonia, nơi Dalí lớn lên – nên có lẽ tên tranh có liên quan đến kí ức tuổi thơ của họa sĩ. Kiến là nỗi kinh hoàng của ông khi còn nhỏ. Còn sinh thể ở giữa thực ra là phiên bản bóp méo của chính Dalí, đôi mắt với hàng mi dài nhắm nghiền như thể đang ngủ hay đã chết, không còn ý thức, hoặc đã cạn kiệt thời gian.
Hình ảnh bí ẩn như trong mơ này khiến khung cảnh rất kì lạ. Nhưng Dalí vẽ trông thật đến mức bức tranh trông như ảnh chụp – thật ra, ông gọi tác phẩm của mình là “ảnh chụp giấc mơ được vẽ bằng tay”. Thể hiện những khung cảnh giả tưởng theo phong cách rất thực như vậy, Dalí muốn xóa nhòa ranh giới giữa tưởng tượng và thực tế. Ông nói rằng muốn những bức tranh của mình gieo rắc nỗi haong mang và “xóa bỏ hoàn toàn tính khả tín của thế giới hiện thực”.
Dalí có lẽ là người nổi tiếng nhất trong các nghệ sĩ Siêu thực. Về cuối đời, gương mặt ông nổi tiếng đến mức thư từ chỉ cần vẽ bộ ria huyền thoại của ông và chữ Espana (Tây Ban Nha) là đến thẳng tay họa sĩ.
Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins
Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch
