DO ART Trong Thế chiến 1, một số họa sĩ bắt đầu chủ định tạo nên những tác phẩm kì lạ và thường là gây sốc. Hãi hùng vì chiến tranh, họ muốn chối bỏ hoàn toàn những giá trị truyền thống, cả văn hóa và chính trị, những thứ đã cho phép chiến tranh xảy ra. Vì thế họ sử dụng các chất liệu và phương thức phi truyền thống, cả văn hóa và chính trị, những thứ đã cho phép chiến tranh xảy ra. Vì thế họ sử dụng các chất liệu và phương thức phi truyền thống để sáng tác, dựa nhiều vào ngẫu nhiên hơn là thủ pháp nghệ thuật. Họ gọi đường lối này là Dada – cái tên vô nghĩa một cách cố ý, chọn ra bằng cách nhặt bừa một từ trong từ điển.
Nghệ thuật làm sẵn
Vòi nước (Foutain, 1964, đây là bản sao của tác phẩm gốc sáng tác năm 1917 đã bị thất lạc), Marcel Duchamp; bô sứ, cao 60 cm. Cái tên R.Mutt là cách viết khác của Mott, một nhà sản xuất đồ vệ sinh người Pháp. Nhưng chữ kí là do Duchamp thêm vào.
Một trong những tác phẩm nổi tiếng nhất của trường phái Dada là Vòi nước của Marcel Duchamp – một cái bồn tiểu đặt nằm và ký tên “R.Mutt, 1917”. Duchamp có nhiều tác phẩm sử dụng những đồ vật công nghiệp như thế này, ông gọi là “nghệ phẩm làm sẵn” (readymade). Chọn cách trưng bày một sản phẩm công nghiệp như một tác phẩm nghệ thuật, Duchamp bác bỏ tư tưởng rằng nghệ thuật phải độc đáo và được sáng tạo nên bởi một nghệ sĩ tài hoa.
Với Duchamp, ý tưởng của nghệ sĩ quan trọng hơn bản thân tác phẩm. Theo lời ông: “Việc ngài Mutt có đích thân tạo ra cái vòi nước hay không không quan trọng. Ông ấy đã chọn nó… ông ấy tạo nên ý nghĩa mới cho đồ vật này”. Nhưng không phải ai cũng đồng tình. Khi Duchamp cố gắng triển lãm Vòi nước tại một sự kiện do Hiệp hội Nghệ sĩ Độc lập tổ chức, họ từ chối, và ông đã rút khỏi hội để phản đối.
Bày một màn diễn
Rất nhiều người tìm đến quốc gia trung lập Thụy Sĩ để tị nạn chiến tranh, đặc biệt là ở Zurich, thành phố lớn nhất nước này. Tại đây, năm 1916, Hugo Ball lập ra Cabaret Voltaire (Quán rượu Voltaire), và khai trương buổi diễn tối cùng tên. Nơi đây nhanh chóng trở thành điểm hẹn quan trọng của các nghệ sĩ Dada. Hugo Ball nói mục đích của buổi diễn là “nhắc nhở thế giới rằng có những con người với tư tưởng độc lập, vượt lên chiến tranh và chủ nghĩa dân tộc” – mặc dù ông chỉ hy vọng rằng nó sẽ giúp quán bán được nhiều bia và bánh kẹp hơn. Ball và bạn bè dàn dựng những màn trình diễn kì quái – một dạng nghệ thuật trình diễn – trong căn phòng bài trí tranh của Hans Arp, Picasso và nhiều người khác. Chính Ball cũng hóa trang và đọc “thơ âm thanh” gồm những từ vô nghĩa. Ông thấy cần phải dùng những từ tự chế vì ngôn ngữ thông thường đã trở nên lệch lạc và trống rỗng.
Đống rác cũ
Họa sĩ Dada người Đức Kurt Schwitters thực hiện những tác phẩm cắt dán công phu từ rác và đồ phế thải hằng ngày. Từng lớp của tác phẩm là sự phản ánh đời sống của bản thân tác giả, gồm mọi thứ, từ tờ báo ông đã đọc cho đến vé của những chuyến đi hoặc triển lãm ông từng xem. Ví dụ dưới đây bao gồm một cái nút bần cũ, dăm mẩu gỗ, kim loại, giấy và vải, và một tấm hình in chùm quả anh đào, tất cả được sắp đặt cẩn thận thành một tập hợp trừu tượng của hình khối và màu sắc.
Merz số 32A – Bức tranh quả anh đào (Merz Picture 32A – Cherry Picture, 1921) của Kurt Schwitters; cắt dán tổng hợp từ vải, gỗ, kim loại, giấy, nút bẩn, màu nước, sơn dầu và mực trên giấy bìa, 92 x 71 cm.
Schwitters tạo ra thuật ngữ Merz để gọi kĩ thuật cắt dán của mình. Cái tên bắt nguồn từ một trong những tác phẩm của ông, trong đó phần cuối của từ kommerz (tiếng Đức, nghĩa là thương mại) có thể thấy xuất hiện trên một mẩu báo. Đẩy kĩ thuật Merz lên đến cao trào, Schwitters phủ đầy các phòng bằng những hình cắt dán ba chiều khổng lồ, nhằm tạo nên một môi trường trọn vẹn. Schwitters gọi những công trình này là Merzbau, nghĩa là nhà Merz. Mỗi khi ông tập trung sáng tác, bạn bè ông kể rằng họ sẽ bị mất những món đồ lặt vặt như chìa khóa hay bút chì, và sau đó sẽ thấy chúng được đính vào các tác phẩm mới của ông.
Bẫy tranh
Chủ nghĩa Dada ảnh hưởng cực lớn đến các nghệ sĩ khác trong thế kỉ tiếp sau đó, đặc biệt là một phong trào vào thập niên 1960 với tên gọi chủ nghĩa Tân Hiện Thực. Các nghệ sĩ Tân Hiện Thực nhanh chóng bắt tay vòa khám phá đời sống hiện đại và văn hóa tiêu dùng, thường là thông qua các tác phẩm bằng vật liệu phế thải, từ áp phích rách đến máy xay cà phê cũ. Bằng việc giới thiệu những thứ đó như nghệ thuật, các tác phẩm này đặt ra câu hỏi về cách thức sản xuất và tiêu thụ của xã hội hiện đại. Trong một vài ví dụ, được gọi là Bẫy tranh (tableux pieges), họa sĩ “bẫy” một tập hợp ngẫu nhiên các vật thể và treo chúng lên tường. Bản thân những tác phẩm này cũng “bẫy” người xem bằng cách trưng ra một kết quả bất ngờ: là những vật thể thât, ba chiều thay vì những bức tranh hai chiều mà ta tưởng sẽ thấy.
Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins
Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch