DO ART Baroque là cái tên được đặt cho một phong cách nghệ thuật kịch tính và đầy xúc cảm, nổi lên khắp châu Âu trong thế kỉ 17. Khởi nguồn của thuật ngữ này rất có thể là một lời chê bai, phái sinh từ barocco trong tiếng Bồ Đào Nha, có nghĩa là viên ngọc trai méo mó. Baroque được dùng như tên gọi một phong cách nghệ thuật, đồng thời cũng để chỉ thời kì cực thịnh của phong cách này.
Được tạo tác nhằm đánh thẳng vào trái tim hơn là khối óc, Baroque đã tạo nên những đổi thay sống động so với phong cách Cổ điển tĩnh tại.
Bức tượng Thánh Theresa nhập định (The Ecstasy of Saint Teresa, 1647-52) của Gian Lorenzo Bernini; cẩm thạch, chiều cao khoảng 350 cm.
Đầy kịch tính
Các nghệ sĩ Baroque có vô vàn phương cách để tạo ra những hiệu ứng kịch tính. Bức tượng Thánh Theresa nhập định được tạc cho một nhà thờ ở Rome (Ý), mô tả cảnh Thánh Theresa nhìn thấy một thiên thần trong cảnh mộng. Khung cảnh được thiết kế rất khôn ngoan để tạo nên vẻ lạ lùng và huyền diêu, như thể chính cảm nhận của Thánh Theresa vào khoảnh khắc đó. Cả hai nhân vật đều được tạc bằng đá cẩm thạch trắng mê hoặc, còn chùm tia sáng từ thiên đường đưuọc mạ vàng hòa lẫn với ánh sáng thật rọi từ ô cửa sổ phía trên.
Nghệ sĩ Baroque dùng ánh sáng mạnh để tạo nên tương phản sáng tối dữ dội. Thông thường, mọi thứ được đặc tả cận cảnh, tạo cảm giác như đang xảy ra trước mắt người xem. Rất nhiều cảnh bố cục dọc theo các đường chéo, như bức tranh dưới đây (bạn có thể dóng theo những đường thẳng kéo dài từ ngọn giáo, cánh tay và chân của các nhân vật). Cách bố cục này nhấn mạnh hành động, khiến các nhân vật trông khẩn trương hơn.
Hóa đá
Perseus biến Phineas và thuộc hạ của hắn hóa đá (Perseus Turning Phineas and his Followers to Stone, khaongr 1680) của Luca Giordano; sơn dầu trên toan, 285 x 366 cm.
Nếu ngắm kĩ, bạn sẽ thấy bố cục bức tranh trên hơi giống bối cảnh sâ khấu. Các nhân vật từ thần thoại Hy Lạp về người hùng Perseus) được sắp đặt trong các tư thế rât khoa trương, còn tòa nhà phía sau trông như phông nền sân khấu. Những mũi giáo, cánh tay và cả các tia sáng đều hướng mắt người xem về phía cái đầu bị chém rời mà Perseus đang tóm chặt. Theo câu chuyện, đây là đầu quái vật Medusa, bất kì ai nhìn vào mắt nó đều lập tức hóa đá. Khi Perseus giơ cái đầu lên trước kẻ thù (trong khi chàng cẩn thận tránh nhìn vào no), toàn thân đám lính bắt đầu ngả sang màu xám xịt quái gở.
Bước đột phá
Tự họa (Self Portrait, 1670-73) của Bartolomé Murillo, sơn dầu trên toan, 122 x 107 cm. Dòng chữ để trong tranh: “Bartolomé Murillo tự họa theo ý nguyện của các con” – dây là chân dung giúp họ nhớ về cha mình sau khi ông chết.
Ngay cả với tranh chân dung, các nghệ sĩ Baroque cũng tìm đủ cách để tạo ra kịch tính. Như hình trên, nghệ sĩ người Tây Ban Nha Bartolomé Murillo đã vẽ chính mình trong một khung cảnh bầu dục chạm trổ. Trên gờ phía dưới khung là các họa cụ của ông: bức vẽ phác bằng phấn đỏ, bảng pha màu và cọ vẽ. Nhưng không rõ chiếc khung được chủ đích là một tấm gương hay là tranh lồng trong tranh. Ông đã phá vỡ ảo giác bằng một cách thức cực kì sửng sốt, đúng hơn là sởn gai ốc: vẽ bàn tay mình bật ra khỏi cái khung, như thế chân dung của ông đang sống dậy. Thủ pháp này được gọi là trompe l’oeil (đánh lừa thị giác).
Tột cùng hiểm nguy
Nghệ sĩ Baroque rất thích các tình huống cực đoan, như chiến trận hay những câu chuyện đậm chất siêu nhiên, rất hợp với các bức vẽ gây ấn tượng sâu sắc. Cả nghệ sĩ người Ý Luca Giordano lẫn họa sĩ Hà Lan Rembrandt van Rijn đều lựa chọn những khung cảnh ngập tràn kịch tính, ví như cảnh người hóa đá ở bức tranh trên hay lời sấm nguyền ở bức tranh dưới đây.
Yến tiệc của vua Belshazzar (Belshazzar's Feast, khoảng 1635) của Rembranduưt van Rijn; sơn dầu trên toan, 168 x 209 cm. Dòng chữ trên tường viết bằng tiếng Do thái. Hãy chú ý cách toàn bộ khung cảnh bừng lên nhờ ánh sáng tỏa ra từ dòng chữ.
Thông điệp trên tường
Theo Kinh thánh, vua Belshazzar mở bữa tiệc thịnh soạn. Trong bữa tiệc, vua sai rót rượu vang vào những chiếc ly vàng lấy trộm từ một ngôi đền thiêng ở Jerusalem. Giữa lúc yến tiệc tưng bừng, đột nhiên có một bàn tay hiện ra và viết lên tường một lời sám truyền huyền bí. Khi được giải mã, hóa ra đó là lời cảnh báo của Chúa trời: “Đức hạnh của ngươi đã bị đem lên cán cân và thấy thiếu hụt”.
Cũng giống như Giordona, Rembrandt cũng hay dùng các cử chỉ và biểu cảm quá khích để tạo nên ấn tượng về một tích tắc bàng hoàng. Nhưng bức Yến tiệc của vua Belshazzar dường như còn diễn ra ngay trước mắt và gần sát ta hơn nữa, bởi tranh vẽ đặc tả cận cảnh. Ta có cảm giác như thể mình đang ngồi trong bữa tiệc, giữa những vị khách đang sửng sốt, kinh hãi.
Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins
Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch