DO ART Tĩnh vật là loại tranh mô tả các vật thể không thể chuyển động, như hoa, quả, nhạc cụ hay bất cứ cái gì lọt vào mắt xanh người họa sĩ. Cho đến cuối thế kỉ 19, mục tiêu của hầu hết các bức tĩnh vật là nhìn càng giống thật càng tốt. Và các nghệ sĩ thạo nghề đến mức họ có thể sáng tạo ra mọi thứ, từ quả nho với vẻ ngoài tươi ngon khiến ai cũng muốn ăn, đến những chiếc bình và bát như bật ra khỏi tranh.
Đánh lừa đôi mắt
Tranh tĩnh vật cũng có những đòi hỏi khắt khe. Các họa sĩ phải tạo ra một bố cục cuốn hút, trong khi cố gắng để ánh sáng, chất liệu,… giống thật hết mức có thể. Những bức tranh giống thật nhất được gọi là trompe l’oeil (tiếng Pháp, có nghĩa là đánh lừa thị giác). Những bức tranh như vậy có thể đánh lừa mắt, khiến ta tưởng đang ngắm đồ vật thật chứ không phải là một mặt phẳng được tô vẽ. Dù thế , cho đến tận thế kỉ 19, phần lớn các nhà phê bình đều đánh giá thấp tranh tĩnh vật. Họ chỉ coi dòng tranh này như bài tập kĩ thuật, chẳng đòi hỏi sức sáng tạo, muốn hiểu tranh cũng không cần nhiều tư duy.
Mẫu vật cũ (Old Models, 1982) của William Michael Harnett; sơn dầu trên toan, 138x72cm. Bức trompe l’oeil này khiến bạn nghĩ rằng đây không phải là tranh, mà là một cái giá thật, được gắn trước tủ.
Trở nên phổ biến
Tranh tĩnh vật có từ thời Hy Lạp và La Mã cổ đại, được dùng để trang trí tường các nhà giàu. Sau này, đến thời trung đại và Phục Hưng, tĩnh vật gần như chỉ là một phần tạo nên bức tranh lớn. Ví dụ, tranh Đức mẹ Đồng trinh Mary thường có lọ huệ tây, tượng trưng cho sự trong trắng. Mãi đến tận thế kỉ 17, tĩnh vật mới thực sự là một dòng tranh riêng biệt. Tranh tĩnh vật nhanh chóng phổ biến ra công chngs, có lẽ bởi không cần thuộc làu tích truyện cỏ hay Kinh thánh, ta cũng có thể thưởng thức và hiểu nhanh được.
Trái cây, hoa quả và cá (Fruit, Flowers and a Fish, 1772) của họa sĩ người Hà Lan Jan van Os; sơn dầu trên gỗ săng đào, 72x57cm. Hoa và thực phẩm được bài trí cầu kì là đề tài phổ biến trong tranh tranh tĩnh vật thời kì này.
Ý nghĩa tiềm ẩn
Một bức tĩnh vật có thể hiển lộ hoặc ẩn chứa nhiều ý nghĩa. Các họa sĩ thường chọn các món đồ để biểu đạt ý tưởng. Ví dụ như sách ngầm chỉ kiến thức, nhạc cụ tượng trưng cho lạc thú, còn đầu lâu, ngọn lửa lập lòe hay trái cây thối rữa mang đến liên tưởng về cái chết. những bức tranh với ý nghĩa tượng trưng như vậy được gọi là hội họa ẩn dụ (allegory). Chúng trở nên quá phổ biến, kết quả là nhiều nghệ sĩ đã phải tìm tòi để vẽ khác đi.
Các yếu tố nghệ thuật và phần thưởng cho nghệ sĩ (The Attributes of the Arts and their Rewards, 1766) của Jean Chardin; sơn dầu trên toan, 112x141cm. Trong bức tĩnh vật này, họa sĩ chọn vẽ các đồ vật biểu trưng cho nghệ thuật: bản vẽ, tranh và tượng. Bức tượng nhỏ trong tranh là thần Mercury, được coi là bảo trợ nghệ thuật.
Thể hiện chính mình
Đến thế kỉ 19, tranh tĩnh vật có khuynh hướng bớt tả thực, bởi các họa sĩ bắt đầu thử nghiệm dùng tĩnh vật để biểu đạt cảm xúc. Họ thường chọn những món đồ có ý nghĩa đặc biệt với mình, và sử dụng bút pháp cũng như màu sắc để diễn tả cảm xúc bản thân hơn là vẽ ra vẻ ngoài của đồ vật. Theo họa sĩ người Pháp Édouard Manet: “Họa sĩ có thể diễn tả mọi thứ mình muốn chỉ bằng hoa và quả”.
Ngày nay các nghệ sĩ vật miệt mài thử nghiệm. Thậm chí, giờ đây, tranh tĩnh vật không còn được vẽ ra nữa. Những đồ vật bình dị hằng ngày – trước kia là mẫu vật của tranh – nay tự nó cũng có thể là một tác phẩm. Ví dụ, hồi những năm 1960, nghệ sĩ người Mỹ Andy Warhol đã triển lãm những bản sao hộp xà phòng với kích thước thật.
Bức tĩnh vật dưới đây, của họa sĩ Hà Lan Vincent van Gogh, là một dạng tranh biểu tượng tự họa. Tranh chỉ vẽ một chiếc ghế tựa và cái đẩu. Đó là những đồ vật hết sức giản dị của van Gogh – cũng mộc mạc và thực tế nhưu chính con người ông.
Chiếc ghế của van Gogh (Van Gogh's Chair, 1888) của Vincent van Gogh; sơn dầu trên toan, 92x73cm. Hãy chú ý đến vài củ đã mọc mầm trong chiếc hộp đừng sau ghế. Nó tượng trưng cho thiên nhiên, sự tái sinh, và cũng có thể là một gợi nhắc hóm hỉnh tới dòng tranh vẽ hoa của Hà Lan.
Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins
Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch