DO ART Bức họa này của họa sĩ người Anh Stanley Spencer mô tả thương binh nằm trên những xe tải thương do la kéo – tại một bệnh viện dã chiến ở Macedonia, miền đông nam châu Âu trong Thế chiến 1. Spencer từng làm hộ lí ở Macedonia và sau này trở thành một họa sĩ nổi tiếng với đề tài chiến tranh. Đây là tác phẩm đầu tiên ông thực hiện kể từ khi hồi hương sau cuộc chiến, do chính phủ Anh đặt hàng.
Tên: Xe chở người bị thương đến trạm cứu thương ở Smol, Macedonia (Travoys Arriving with Wounded at A Dressing Station at Smol, Macedonia 1916)
Niên đại: 1919
Tác giả: Stanley Spencer
Chất liệu: Sơn dầu trên toan
Kích thước: 183 x 219 cm
Màu nâu và xanh lá tăm tối kết hợp với nhau làm mọi thứ toát lên vẻ u sầu và thảm đạm. Thậm chí cây cối ở góc tranh trông cũng gai góc và gượng gạo.
Nạn nhân chiến tranh
Thế chiến 1 là một cuộc chiến đẫm máu, với số nạn nhân khổng lồ - hơn 8 triệu người chết với 20 triệu người bị thương vào thời điểm tàn cuộc. Tại Macedonia, thuộc mặt trận phía nam, xung đột xảy ra cũng ác liệt như mọi nơi. Spencer được phái tới đây trong biên chế Quân y Hoàng gia năm 1916. Nhiều năm sau, ông miêu tả trải nghiệm của mình trong một bức thư: “Xe tải thương và xe kéo pháp chật ních người bị thương. Có người sẽ nghĩ khung cảnh đó thât… nhớp nháp…khủng khiếp…nhưng tôi thấy ở đó sự hùng tráng”.
Spencer thực hiện nhiều kí họa ở Macedonia, nhưng lại đánh mất cuốn sổ vẽ, nên ông đã vẽ cảnh tượng này hoàn toàn dựa vào trí nhớ. Bức tranh được thực hiện cho một Sảnh Tưởng niệm trang trọng. Nó không tưởng nhớ một trận đánh cụ thể, mà tôn vinh sự chịu đựng thầm lặng của các thương binh và công việc của lực lượng quân y chăm sóc họ. Dù Spencer gán cho bức tranh địa danh cụ thể, một nơi tên là Smol, nhưng nhân vật trong tranh có thể là bất cứ ai trong số hàng ngàn người bị cuốn vào cuộc chiến. Khuôn mặt họ được ẩn đi, khiến bức tranh mang lại cảm giác xa cách lạ lùng, và phần nào phi thực. Phối cảnh được bóp méo khiến mọi thứ phẳng đến kì lạ, màu sắc và đường nét đều được giản lược. Điều này khiến các nhà phê bình đương thời so sánh Spencer với Cézanne và Picasso.
Âm hưởng tôn giáo
Đập vào mắt ta ở cảnh tiền cảnh là những chiếc tải thương. Nhưng chúng đều hướng vào trong, biến khung cảnh phòng phẫu thuật sáng rực ánh đèn thành trung tâm chú ý. Bố cục này, với đầu những con vật in bóng lên nền sáng rực rỡ phía trong, thậm chí có thể gợi ta nhớ đến cảnh Chúa Jesus giáng sinh trong truyền thuyết.
Thiên thần áo nỉ
Spencer thường kết hợp những chi tiết bình thường với hình tượng tôn giáo – như một nhà phê bình thời đó nhận xét: “thậm chí thiên thần của ông cũng mặc áo nỉ chui đầu”. Một số tác phẩm nổi tiếng nhất của ông vẽ cảnh lễ Phục sinh đúng như miêu tả trong Kinh thánh, nhưng lại diễn ra ở làng Cookham quê ông. Với tác phẩm Xe chở người bị thương, ông tâm sự rằng muốn tạo nên không khí bình yên, đậm chất tôn giáo, khắc họa những người lính như “Chúa Jesus bị đóng đinh câu rút” – phản ánh khổ nạn lớn lao của họ, nhưng cũng ngầm ẩn niềm hy vọng rằng cũng như Chúa, họ sẽ hồi sinh từ cái chết.
Cứu rỗi hay khổ nạn?
Bức tranh có thật sự bình yên và đậm chất tôn giáo như Spencer nhận định?
Không có điển tích tôn giáo rõ ràng nào. Người ta cho rằng trạm cứu thương trong bức vẽ được thiết lập tại một nhà thờ đổ nát, nhưng không thấy dấu vết nào của kiến trúc nhà thờ, duy chỉ thấy chữ thập trên băng tay áo những người lính cứu thương.
Thật ra, có rất ít dấu hiệu của sự cứu rỗi – đoàn thương binh kéo đến mỗi lúc càng nhiều, không hề ngơi bớt. Bên phải bức tranh, ngày cành nhiều xe xuất hiện, và bánh xe ở góc trên cùng bên phải là một hình ảnh kinh điển, tượng trưng cho guồng quay bất tận của sự việc. Có lẽ Spencer cảm thấy khó mà tạo nên một hình ảnh lạc quan cho thuyết phục. Năm 1919, thảm kịch chiến tranh vẫn còn rõ trong tâm trí mọi người – mà bóng ma của Thế chiến 2 đã bắt đầu lờ mờ xuất hiện.
Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins
Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch
