DO ART Thế kỉ 17 đã nổ ra các cuộc tranh luận, cãi vã dữ dội, thậm chí là cả chiến tranh tôn giáo. Kết cục, những xung đột đã chia Giáo hội Cơ đốc giáo thành hai dòng. Phần lớn phía bắc chấu Âu trở thành địa hạt của đạo Tin lành, còn ở phía nam vẫn giữ nguyện gốc Công giáo. Các cuộc chiến tôn giáo đã để lại nhiều tác động to lớn đến nghệ thuật. Những người đứng đầu Giáo hội Công giáo khuyến khích giáo dân sử dụng hình ảnh tôn giáo như một phương tiện hỗ trợ cầu nguyện. Nhưng ở các nước theo đạo Tin lành, việc này không được tán thành, thậm chí bị coi là tội lỗi.
Cận kề Thiên quốc
Để tranh tôn giáo có thể truyền dạy và động viên giáo dân sống đười thánh hiến, như mong muốn của Giáo hội Công giáo, các nghệ sĩ cần tạo nên những hình ảnh dễ hiểu và thuyết phục. Bởi vậy, đã sử dụng các kĩ thuật của trường phái Baroque như bố trí ánh sáng kiểu sân khấu và bố cục động để lột tả những trải nghiệm tâm linh mãnh liệt. Nhiều tranh Cơ đốc giáo minh họa những đoạn đời đầy kịch tính của các thành nhân. Có người gặp điềm báo về Chúa trong giấc mơ, có người thì nguyện lòng tử đạo. Đó là những cảnh tượng phi thường, nhưng các nhân vật lại hiện lên trong khung cảnh bình dị, dân dã, làm cho giáo dân cảm thấy gần gũi hơn với các vị thánh.
Thị kiến của Thánh Joseph (The Vision of St.Joseph, Khoảng 1638) của Philippe de Champaigne; sơn dầu trên toan, 209 x 156 cm. Một thiên thần đang tiết lộ với Joseph rằng đứa con vợ ông hạ sinh chính là con trai của Chúa trời. Hãy chú ý tới đôi dép của Thánh Joseph lăn lóc trên sàn nhà.
Nêu gương sáng
Giáo dân Tin lành tin rằng ta chỉ nên thờ Chúa. Nhưng Giáo hội Công giáo lại khuyến khích tôn sùng cả các thánh thần, đặc biệt là Đức mẹ Đồng trinh Mary, và dâng lời nguyện của mình lên Chúa qua các thánh thần. Bởi thế, từ thời kì này, Đức mẹ Mary thường xuất hiện trong các nghệ phẩm Công giáo, và nhiều nghệ sĩ như Sasoferrato đã vẽ Đức mẹ trong rất nhiều tác phẩm.
Bức Đức mẹ ở hình bên vẽ người đang nguyện cầu, có lẽ là để cứu rỗi linh hồn giáo dân. Vẻ tĩnh tại của Đức mẹ được vẽ nên như một tấm gương, khích lệ con chiên noi theo và cầu nguyện. Cảnh trí xung quanh tăm tối, ánh sáng mạnh và góc nhìn cận cảnh khiến Đức mẹ trở thành nhân vật nổi bật. Bóng đổ trên gương mặt và lập lòe thắp trong nhà thờ, rất có thể ta sẽ nhìn nhầm thành người thật.
Đức mẹ Đồng trinh cầu nguyện (The Virgin in Prayer, 1640-50) của Giovanni Salvi, nghệ danh Sasoferrato; sơn dầu trên toa, 75 x 58cm.
Nhìn thấy ánh sáng
Ở những nước theo đạo tin lành, như Cộng hòa Hà Lan, người ta tin rằng các buổi lễ ở nhà thờ chỉ nên chuyên tâm vào đọc tích truyện tôn giáo và cầu nguyện. Họ cảm thấy tranh, tượng và các hình thức trang trí khác trong nhà thở chỉ gây xao nhãng. Thậm chí, một số người còn tin rằng việc cầu nguyện trước hình thánh là sai trái – giống niềm tin của những kẻ bài thánh. Bởi vậy, rất nhiều nghệ phẩm tôn giáo đã bị phá hủy, còn đồ trần thiết trong nhà thờ bị dỡ sạch.
Nội thất nhà thờ Buurkerk ở Utrecht (The Interior of the Buurkerk at Utrecht, 1644) của Pieter Saenredam; sơn dầu trên gỗ sồi, 60 x 50 cm.
Tranh trên vẽ về một nhà thờ ở Utrecht, thuộc Cộng hòa Hà Lan. Bức tranh được vẽ không lâu sau khi nhà thờ “thanh tẩy” các hình ảnh Công giáo. Cột chống và mái vòm quét vôi trắng xóa, hiện ra nhẵn nhụi và sáng sủa đến sững sờ. Những tia nắng chiếu qua các ô cửa trong suốt mà trước đó không lâu vốn là kính màu. Kiến trúc hoành tráng, ngập trong thứ ánh sáng huyền diệu, nhằm khiến ta suy tư về tôn giáo với lòng ngập tràn sùng kính xen lẫn choáng ngợp.
Những khung cảnh giản dị
Nhà thờ Tin lành không còn những bức trang trí bệ thờ đồ sộ và tranh tôn giáo kích thước lớn, nhưng tại nhà mình, các tín đồ tin lành yêu nghệ thuật vẫn mua tranh tôn giáo khổ nhỏ về trưng. Tranh thường chỉ vẽ về các điển tích Kinh thánh, vì hình ảnh các thánh thần bị cấm ngặt bên ngoài các lãnh thổ các quốc gia theo Công giáo. Tranh cũng có xu hướng ít kịch tính và kém ấn tượng so với các tác phẩm Công giáo. Bức Sự sùng kính của những người chăn chiên của Rembrandt là tác phẩm điển hình cho thấy các nghệ sĩ Hà Lan vẽ chủ đề tôn giáo trong giai đoạn này. Tranh thể hiện cảnh người chăn cừu đang cầu nguyện cho Chúa hài đồng mới chào đời trong kho chứa cỏ, vào một đêm đông mịt mùng. Khung cảnh mang đến cảm giác giản dị và ấm cúng, hoàn toàn trái ngược với phong cách Baroque huy hoàng như bức Thị kiến của Thánh Joseph.
Sự sùng kính của những người chăn chiên (The Adoration of the Shepherds, 1646) của Rembrandt van Rijn, sơn dầu trên toan, 66 x 55cm. Hãy chú ý cách Rembrandt dùng ánh sáng để thu hút sự chú ý của người xem vòa bức tranh.
Đến với Nghệ Thuật - Rosie Dickins
Vũ Hiển & Phạm Quỳnh Châu dịch
